نالی شاعیر لە شیعرێكدا باس لە چین دەكات. لەم شیعرەدا نالی دەربڕی ئەو ئاگاییە كە لەو سەردەمەدا لە ئارادبوە دەربارەی وڵاتی چین. هەرچەندە شیعرەكە دەربارەی وڵاتی چین نیە بە تایبەتی، بەڵكو یارییەكی زمانەوانییە بە وشە و ناوی چین. نالی دەنوسێت: خەتات فەرموو كە خۆشە چین و ماچین، كە ناچین، لێرە خۆشە چینی ماچین. برۆت هەر چین و پەرچەم چین لەسەر چین. ئەمەندە چینە، قوربان، پێم بڵێ چین؟!
ئەم دێرە بۆ من چەند ئاڵۆزییەك لە خۆی دەگرێت دەربارەی ئاگایی ئێمە لە مێژودا دەربارەی وڵاتێك بە ناوی چین. لە شیعرەكەدا چین و ماچین پێكەوە هاتوون. هەتا ئەم دواییەش وەهام دەزانی ئەم چین و ماچینە، بەشێكە لەو تەكنیكی زمانی نەنوسراو، وەك شیعر و میعر و بزن و مزن و ژن و من و زۆری تر. ئەم تەكنیكە بۆ ئەوە داهێنراوە هەتا بە ئاسانی ئەزبەر بكرێت، چونكە نوسین بەشێك نەبوە لە كەلتور. بەڵام پاش كاركردن لە سەر چین بۆم دەركەوت ماچین مێژوییەكی تایبەتی هەیە.
لە شیعرەكەدا چین وەك جێگایەكی خۆش دەردەكەوێت، بەڵام لە شیعری سۆفیگەری تایبەت بە مەحبوبەدا هیچ جێگایەك خۆش نیە بەبێ ئەو. شیعری سۆفیكەریی و خۆشەویستی كوردی بە گشتی دەربڕی ئەو دۆخە كۆمەڵایەتی و دەرونیە نەخۆشەیە كە ڕێگە بە گەیشتن بە خۆشەویست نادات. بەڵام ئەمە بوار و باسی ئێمە نیە ئەمڕۆ.
چین لە ئەدەبیاتی گشتی ناوچەكەدا وەك شوێنێكی دوور دەبینرێت. شوێنێك كە گەیشتن پێی سەخت یان مەحاڵ بێت. ئەمە لە كاتێكدا سەردەمێكی زۆرە ڕێگا و جوڵە لە نێوان چین و ناوچەكەدا بونی هەیە. ئەوەی كە پێی دەڵێن ڕێگا یان ڕێگاكانی ئاورێشم.
چین ناوێكی سەیرە. وەها دەردەكەوێت یان وەها ناسراوە كە ناوێكی دێرین بێت. بەڵام بە گشتی ناوێكی نوێیە. ئەوەی باوە ئەوەیە كە ناوی چین دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی بنەماڵەی چینگ. لە ڕاستیدا چینگیەكان چینی نەبوون، لە ناوەوەی ئاسیاوە هاتبون و ئەو سەرزەمینەی كە بە چین ناسراوە بەشێك بوو لە ئیمپراتۆریەتەكەیان.
بڵ هەیتۆن لە كتێبە نوێكەیدا بە ناوی داهێنانی چین، دەڵێت هەتا كۆتاییەكانی سەدەی نۆزدەش چین وەك ناوی شوێنێك تەنها لە ئاگایی بیانییەكاندا هەبوو، نەك چینیەكان خۆیان. ئەم پرۆسەی داهێنانە تەنها چینیەكان نەیانكردوە بەڵكو هەموو ئەو وڵاتانەی كە لە ئیمپراتۆریەتەوە گۆڕاون بۆ دەوڵەت نەتەوە هەوڵی ئەم فێڵەیان داوە. توركیا یەكێكە لە نمونە دیارەكانی وەك چیناسی توركی ماركسی عارف دیرلیك باسی دەكات.
ناوی چین یەكەمجار لە پورتوگالییەكانەوە داڕێژراوە. دورات باربۆسا لە ساڵی ١٥١٦ وشەی چینی بەكارهێنا و لە ساڵی ١٥٥٥ ڕیتچارد ئیدن ئەم كارە وەردەگێڕێت بۆ ئینگلیزی. ئەم كارەی باربۆسا ١١١ ساڵ پێش باڵادەستی بنەماڵەی چینگ دێت بە سەر چیندا.
ئەو ماچینەی كە نالی بەكاریدەهێنێت لە مانجیەوە هاتوە. وشەكە لە زمانی چینیدا مانزییە، كە مانایەكی ناشیرینی هەیە و بە مانای بەربەرییە باشورییەكان دێت. ئەم وەسفە لە لایەن هانەكانەوە بۆ ئەوانە بەكاردەهێنرا كە هان نەبوون. هانەكان زۆرینەی خەڵكی چینن، كە نزیكەی ٩٠٠ ملیون كەسن. ئەمە لە ئەو سەردەمەدا كە چین دابەشبووبوو لە نێوان بنەماڵەی جین و بنەماڵەی سۆنگ لە باشور. ماركۆپۆلو مانزی كردوە بە مانجی و لە ڕێگەی ئەوەوە گەشتوەتە ئەوروپا. وەها دیارە ئەم ناوە لە ئەوروپاوە بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هاتوە، وەك زۆر ناوی تر.
مێژوی ئەم ناوە چەند خەسڵەتێكی مێژو و كەلتور و جوڵەی مرۆیی و مەعریفیمان بۆ دەردەخات. یەكەم، بەكارهێنانی نالی مانای ئەوەیە ئەو وەك كەسێك بەئاگای سەردەمی خۆی بە ئاگابوە لە بونی ئەم ناوە. ئەمە بە ئەو مانایە دێت كە ئەم ناوە بونی هەبوە لە كەلتورەكانی ناوچەكە وەك عەرەبی و فارسی بە تایبەت. دەزانین كە ئیبن بەتوتە بەكاریهێناوە. دووەم، پرۆسەی ناونان و ناسینەوە چۆن بەرهەم هاتوە لە میانەی كەسەكان و كەلتورەكان و زمانەكانەوە. سێیەم، چۆن ئەم مێژوە ئەمڕۆ لە میانەی هەڵكشانی چیندا وەك هێزێكی گەردونی جارێكی تر بەرهەم دێتەوە. لە میانەی كاركردنم لە گەڵ هاوەڵە چینیەكەمدا ئەوەم بۆ ڕون بوەوە كە چۆن چین لە پانتاییەكی ئەفسانەییەوە دەگۆڕێت بۆ یەكەیەكی ئایدەلۆجی و پاشان بۆ خەسڵەتی جۆرێك لە كاڵا و لە داهاتودا دەبێتە یەكەیەكی سیاسی. بەڵام ئایا ئێمە دەتوانین دەستبەرداری فەنتازیا و ئایدەلۆجیا ببین لە تێگەیشتن لە چین لە قۆناغی سیاسی و ئابوریدا، بۆ ئەوەی بتوانین باشتر لە زلهێزەكانی تر مامەڵەی لە گەڵدا بكەین؟؟
ناو ڕاستەوخۆ پەیوەستە بە شوناسەوە. ناوی چین ئەمڕۆ وەها بەرهەم دێت كە دەربڕی خەڵك و وڵات و مێژوو و شارستانی و گەلێك بێت كە چەندین هەزار ساڵە وەك شارستانیەتێك پێكەوە دەژین. ئەمە كرۆكی پرۆژەی ناسیونالیزمی چینیە. لە بیرمەندی ماركسی ئیریك هۆبسباومەوە فێردەبین كە ڕابوردو بە پێی پێداویستی ئێستا بەرهەم دەهێنرێتەوە. ئەم دیاردیدەیە لە سەدەی هەژدە دادەهێنرێت . ئەمە لە میانەی هەوڵی تێگەیشتنی ئێمە بۆ تێگەیشتن لە چین وەك زلهێزێك گرنگە، چونكە ئەگەر بە ئاسانی تەسلیمی بین ئەوا ئەو تراژیدیایە دوبارە دەكەینەوە كە هەتا ئەمڕۆ لە گەڵ زلهێزێكی وەك ئەمریكادا هەمانە. كیسنجەر لە حەفتاكان لە دانیشتنێكدا لە گەڵ باڵویزی ئەمریكا لە ئێران دەڵێت دەمەوێت پرسی كورد وەك برینێكی سارێژ نەبوو بمێنێتەوە. برینی سارێژنەبوو دەربڕینێكی شاعیرانەی ناو دونیای پڕ لە ناڵە و بۆڵەی كوردییە، بەڵام لە ئاستی جیوپۆلەتیكیدا هێندە شاعیرانە نیە، بە داخەوە. لێرەدا گەر بە خێرایی ئاماژەی پێبدەم، بیركردنەوەی شیعری كە بە سەر دونیای ئێمەدا زاڵە بیركردنەوەیەكی مناڵانەیە.
ماچین لە میانەی تێگەیشتنی ئێمەدا بۆ چین تەنها ناوێكی تر نیە، یان دەربڕینێك نیە بۆ خەڵكانێك، یان خۆ بەباڵازانینی هانەكان نیە بە سەر ئەوانی تردا. بنەمای دیدی مەملەكەت ناوەند یان ناوەندی دونیا نیە. بەڵكو بەشێكە لە پرۆسەی ناونان و جیاكاریی و خودبینین و پەیوەندی بە ئەوانیترەوە.
ئێمە جۆرێكین لە ماچین بۆ چینی ئەمڕۆ. لە بە زلهێزبونی چیند دەبێت ئێمە بە مێژوو و پرۆسەی میژوگەرێتی و ناسیونالیزمی ئەو وڵاتەدا بڕۆینەوە. بەبێ ئەنجامدانی كارێكی وەها ناتوانین لە ڕەفتاری ئەو وڵاتە تێبگەین.
گەر بگەڕێینەوە بۆ شیعرەكەی نالی، ئێمەی چیدی بژاردەی ئەوەمان نیە نەچین بۆ چین. ئەگەر نەشچین، ئەوا چین دێت بۆ لای ئێمە. لە هەمانكاتدا ئێمە بژاردەی ئەوەمان نیە كە مەحبوبە بگۆڕینەوە بۆ چین، چین لە پرۆسەی پەلهاوێشتنیدا خۆی لە هەناو و دەوری ئێمە دەپێچێت. چیدی بیركردنەوەی سۆفیانە و عاشقانە و سێكسیانە دەردەی ئێمە دەوا ناكات. ئێمە بە ڕەجاڵی لە دونیاداین. دەكرێت ئەم پاشخانە بەكاربێت بۆ ئێستا و داهاتوو، وەك بنەمایەك بۆ دەسەڵاتی نەرم. بەڵام ئەمیش كوڕی خۆی دەوێت.
دەكرێت نالی وەها لێبكەین لە ئەمڕۆدا
خەتا نیە بفەرمووی خۆشە چین و ماچین. كە ناچارین بچین چیدی لێرە خۆشەنیە، چینی بێ چین. كراست هەر چین، دەرپێت هەر چین و چین لەسەر چین. ئەمەندە چینیە، قوربان، پێم بڵێ چیە چین؟!
سەردار عەزیز
قەیوان گروپ
مایۆرکا سیتی جوانییەک لە دڵی سروشتدا
