رێكەوتنی سعودیە و ئێران، سەوداومامەڵەیەكی نوێی سەدە

رۆژی 10ی ئازاری 2023 لە میدیاكانی ئێرانەوە دەقی رێكەوتنێكیان بڵاوكردەوە كە بەپێی بڕگە و مادەكانی ئەو رێكەوتنەبێت، ئێران و سعودیە لە دوو مانگی داهاتوودا تەواوی پەیوەندییەكانیان ئاسایی دەكەنەوە.

وەك روونە ئەم رێكەوتنە بە نێوەندگیری چین بووە كە ئێستا زیاتر وەك ریش سپییەكی شارەزای سوڵحە سیاسییەكان خۆی دەردەخات، هەر بە راستیش ئەوەی چین لە رێكەوتنی نێوان سعودیە و ئێراندا ئەنجامیدا وەك ئەوە وەهابوو دوو جەمسەرە پێچەوانەكەی موگناتیسی بەیەكتر بگەیەنرێت كە لەوەتەی جەمسەری موجەب و سالیب هەیە دژی یەكتر بوونە و نەیانتوانیوە پێكەوە مامەڵە بكەن.

“رێكەوتنێكی تەواو ئاسیایی”

یەكێك لە رۆژنامە ئێرانییەكان ئەم رێكەوتنەی ناوناوە “رێكەوتنێكی تەواو ئاسیایی”، ئەم ناونیشانە هەروا شتێكی كورت و كەم و بێ لێكدانەوە نییە، بەڵكو جوداكردنەوە و پاڵنانی ئاسیا و خۆرهەڵاتە بۆ سەربەخۆبوون بە سیاسەت و كەلتووری ئاسیایی لەبەرامبەر چەمكی خۆرئاوایی و بەخۆرئاواییبوون و كەلتوور و سیاسەتی خۆرئاواییدا، ئەمەش دەركەوتنەوەی ئەو دیدەیە كە پێشتر “ساموئێل هانتینگتۆن” لە كتێبی (پێكدادانی شارستانییەتەكان)دا وێنای دەكات و وەك دوو ناوەندی جوودا و سیاسەت و كەلتور و دنیابینی جودا لێكیان دادەبڕێت و هێما بۆ دەوڵەمەندی ئەم كەلتورە خۆرهەڵاتییە دەكات.

كۆكردنەوەی دوو نوێنەری مەزهەبی

ئەم رێكەوتنە لە هەر كایەیەكی سیاسی یان ئەمنیدا ئاراستە بگرێت و بچێتە پێشەوە ئاساییە مادام بەرژەوەندییە زەمینی و مرۆڤانەییەكەی لە پشتەوەیە، بەڵام تایبەت بە پرسی دین و مەزهەب، بەو پێیەی ئەم دوو وڵاتە هەریەكەیان نوێنەرایەتی مەزهەبێك دەكەن و هەر وڵاتە و كۆمەڵێك وڵاتی دیكەی شیعی و سوننی لەسەر هێڵی مەزهەبی خۆیان كۆكردۆتەوە، ئەوا كارێكی نەك تەنها قورس و تاقەت پرۆكێنە بەڵكو كارێكی هەر زۆر نەكردەیە كە بۆ ماوەیەكی كەمیش بێت پێكدادانی ئەم دوو مەزهەبە رابگیرێت، چونكە لەوەتەی ئەم دوو مەزهەبە هەیە یەكێكیان دەیەوێت كۆتایی بە مەزهەبەكەی دیكە بهێنێت و وەك نوێنەری خودا و دینی راستەقینە لەسەر زەوی قبوڵ بكرێت. سعودییە نەك تەنها جەمسەرێكی دینە بەتەنها، بەڵكو جەمسەرێكە بۆ جیهانی سونیی عەرەبیش بەگشتی، هەرچی ئێرانیشە دەیەوێت بەرگری لە كەلەپورێكی گەورەی شیعی _ فارسی بكات، بۆیە ئەم نزیكبوونەوەیە هەتا لێی رابمێنین جێگەی خوێندنەوە و لێكدانەوەی وردە، وەك “هاشم ساڵح”یش دەڵێت “هیچ ناكۆكی و پێكدادانێكیش هێندی ئەم پێكدادانە مەزهەبییە و دینییە قورس نییە و رێكەوتنیان ئەستەمە” هەر لە پێكدادانی كاسۆلیك و پرۆتستانتەوە بیگرین بۆ پێكدادانی شیعە و سوننە، راستە و تەواوكەری یەكترن لە وێنەی ئەم پێكدادانەدا.

جەمسەربەندی لە رێكەوتنەكەدا

ئەوەی لەم رێكەوتنەدا دەبینرێت ئەوەیە كە نە روسیا و نە ئەمریكاش هیچیان لەبارەی ناوەڕۆكی رێكەوتنەكەوە نەوتووە، تەنها ئەوەندە نەبێت كە ئەوان پشتگیری رێكەوتن دەكەن، بەڵام شیكەرەوانی سیاسی پێیانوایە رەنگە ئەم رێكەوتنە جێگڕكێیەك لە شوێنی ئەم دوو وڵاتە بكات لە جەمسەرێكەوە بۆ جەمسەرێكی دیكە، پرسیارەكەش ئەوەیە: مادام چین نێوەندگیری رێكەوتنەكەیە، ئایا سعودیە دەچێتە ئەو نەخشە نوێیەوە كە ئێران پێی دەڵێت “تەواو ئاسیایی” و دەیەوێت لە دەرەوەی سیاسەتی ئەمریكا ببینرێت؟ بەپێچەوانەشەوە ئەی ئایا ئێران لەپێناو كۆتایی سزاكان و رێكەوتنی ئەتۆمی، دەیەوێت لە سعودیە و ئەمریكا نزیك ببێتەوە، ئەمەی دووەم دوورە روبدات!، چونكە چین ئەو ئەگەرە ناهێنێتە رێگەی روسیا كە ئێرانی لێ دووربخاتەوە، لەكاتێكدا ئێران بەتایبەت لە دوای ساڵی 2011 و رووداوەكانی سوریاوە، یەكێكە لەهەرە نزیكەكانی روسیا.

سەوداومامەڵەیەكی نوێی سەدە

ئەم رێكەوتنە بەدەر نییە لە رەخنە و توانجی سیاسی، بەشێك یان ئاراستەیەك لە لێكدانەوە هەیە كە ئەم رێكەوتنە نوێیەی ئێران و سعودیە بە سەرپەرشتی چین، جۆرێكی دیكەیە لە پرۆژەی ئاشتیی “سەفقەی قڕن” كە پێشتر وەك چارەسەرێكی خرایە نێوان ئیسرائیل _ فەلەستینەوە و پرۆژەكە لەلایەن (گارید كۆشنەر، دەیفید فریدمان، گرینبلات)ەوە ئامادە كرابوو.

ئیسرائیل لە چاوەڕوانیدایە

هیچ دەوڵەتێك هێندەی دەوڵەتی ئیسرائیل لە چاوەڕوانی دەرئەنجامی ئەم رێكەوتنەدا نییە، قورس دەبێت بۆ ئێران لە بەرامبەر هەر بەخششێكی سعودیەدا لە دژایەتی خۆی خۆش ببێت بۆ ئیسرائیل و تەواوی گۆڕەپانی خۆرهەڵات و كەنداوی بۆ فەراهەم بكات و تەراتێنی خۆی بكات، بەڵام وەك دەگوترێت ترسەكەی ئیسرائیل لەو خاڵەدایە كە سعودیە داوای لە ئێران كردبێت رزگاری بكات لە شەڕی حوسییەكان، لەبەرامبەریشدا ئێران پرسی كرانەوەی ئیسرائیلی كردبێت بە بەشێك لە بابەتی پشتەوەی رێكەوتنەكە و سعودیە وەستانێك بە ئیسرائیل بكات بۆ هەر نێتێكی خراپ دژی ئێران.

هونەر و یەكەم رۆژی مانگی رەمەزان

وەك ئەوەی كاری زۆری بۆ كرابێت، ئەم رێكەوتنە زۆر پرسی نێوان ئێران و سعودیەی لە ماوەیەكی كەمدا گۆڕی، یەكێك لەوانە درامای “معاویە”یە كە تێچووەكەی نزیكەی 100 ملیۆن دۆلارە و بڕیار وابوو لەم مانگی رەمەزانەدا پەخش بكرێت، بەڵام سعودیە بەبۆنەی رێكەوتنەكەوە و بەخاتری ئێران دراماكەی راگرتووە، هاوكات نەك هەر ئەم بابەتە هونەرییە، بەشێك لەشارەزایانی دینی پێیانوایە “جا تەنز بێت یان راستی” بەهۆی رێكەوتنی ئێران و سعودیەوە بۆ یەكەمجار هەردوو وڵاتەكە بەیەكەوە یەكەم رۆژی مانگی رەمەزانیان دیاریكرد و ئیدی ئیحراجیش بۆ لیژنەكانی بینین مانگ نەماوەتەوە.

گومان لە ئەنجامی رێكەوتنەكە

بەو پێیەی نێوانی سعودیە و ئێران لە 40 ساڵی رابردوودا ناكۆكی و كێشەی زۆری بەخۆوە بینیووە، ئەوا پێناچێت ئەم رێكەوتنە كۆتا رێكەوتن بێت لە نێوان ئەم دوو وڵاتەدا، وەك چۆن ئەم رێكەوتنە یەكەم رێكەوتنی نێوان ئێران و سعودیەش نییە، چونكە لەلایەك ئەم دوو وڵاتە ئەوەندە پرسی سیاسی و دینی و بەرژەوەندی و ناوچەیی و جەمسەربەندی لەنێوانیان هەیە ئاسان ناگەنەوە بەیەكتر، لەلایەكیتریشەوە پێشتر ئێران و سعودی چەندان رێكەوتنی دیكە لەنێوانیاندا هەبووە وەك رێكەوتنی هاریكاری ئابووری ساڵی 1998 و هەروەها رێكەوتنی هاریكاری ئەمنی ساڵی 2001، بەڵام لەساڵی 2016دا دوای هێرشكردنەسەر باڵیۆزخانەی سعودیە لە تەهران، گرژی كەوتە نێوان هەردوو وڵاتەوە و سعودیە لە 3ی كانوونی دووەمی ئەو ساڵەدا پەیوەندییە دپلۆماسییەكانی لەگەڵ ئێران راگرت و ئیدی تاكو ئێستا بەهەڵبەز و نشێوی جیاوازدا رۆشتووە.

تەنز و تەعلیق لەم رێكەوتنە

ئەوەی لەم رێكەوتنەدا دەبینرێت و جێگەی تەنزە “تەنزی سیاسی و دینی” ئەوەیە، دوو وڵاتی ئیسلامی، كە دەیانەوێت نەخشەی جیهانێكی نوێ لە سێبەری ئەو بڕوا ئیسلامییەدا خۆیان دەیانەوێت دابڕێژنەوە، ساڵانێكی زۆرە دژی یەكترن و بەهۆی هەڵگرانی بیری هەردوو مەزهەبەكەشەوە ژمارەیەكی زۆر مرۆڤ لەو رێگەیەدا خوێنی رژاوە، خۆیان رێكناكەون و ئاشتی بەرقەرار ناكەن بۆ مرۆڤایەتی و ئەم سەرزەمینە، كەچی وڵاتێكی تەواو چەپی كۆمۆنیستیی _ سیكولار بەناوی “چین”، دێت و رێكیاندەخات و ئاشتییەكە دەكاتە دەستەگوڵی خۆی.

ئازاد ئیبراهیم ئەحمەد