جێندەر چییە؟

هەركاتێك توركەكان تاوانێك دژی كورد ئەنجام دەدەن، پیاوەكانییان لەباشور بە پرسێكی لاوەكی رەشەخەڵك دەوروژێنن. یەكێك لەباشترین كارتەكانی گەوجاندنیش جێندەرە، كە نەك هەر رەشەخەڵك، بەڵكو رۆشنبیرەكانیش مەعریفەی سنوردارییان لەمەڕ ئەم پرسە هەیە….

بەڵام جێندەر چییە…؟

فەرموون بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە…

لە پەیوەست بە نێر و مێ یان ژن و پیاو لە زمانی ئینگلیزیدا دوو چەمك هەن، سێكس و جێندەر. ئەم دوو چەمكە لەكوردیدا هاوتا و رەدیفێكی گونجاوییان نییە و زۆرجار چەمكی رەگەز بۆ هەردووكیان بەكار دێت. بەڵام سێكس و جێندەر لە وەزیفە مانا مەغزادا جیاواز و سەربەخۆن. سێكس ئاماژەیە بۆ رەهەندی بایۆلۆژی رەگەزی مرۆڤ و جێندەریش بۆ رەهەندە كۆمەڵایەتییەكەی رەگەز. لەكاتێكدا نۆرم و عادات و كەلتوور رەگەزی كۆمەڵایەتی مرۆڤ (جێندەر) دیاری دەكەن، جۆری كرۆمۆسۆمەكانی هەر تاكێك رەگەزە بایۆلۆژییەكەی دیاری دەكات. مێینەی مرۆڤ هەڵگری دوو كرۆمۆسۆمی X و نێرینەی مرۆڤیش هەڵگری كرۆمۆسۆمێكی X و كڕۆمۆسۆمێكی y . ئەم هاوكێشەیە رونكردنەوەیەكی سادەی سێكسە:

X + X = ♀

X + Y = ♂.

لەپاڵ كرۆمۆسۆمەكاندا كۆمەڵێك فاكتەری بایۆلۆژی تریش هەن كە بەشدارن لە جۆری نێرینەیی و مێینەیی تاكدا. كەم پیاو هەیە هەندێك تایبەتمەندی یان سیفەتی ژنانەی تێدا بێت و بۆ هەمان شت بۆ ژنیش راستە. زانستی سەردەم سێكسی بایۆلۆژی سێێەمیش دەستنیشان كردووە كە ترانس-جێندەری (نێرەمووكی)ە. بەڵام بەگشتی سێكس وەك سیفەتە بایۆلۆژییەكە نەگۆڕە و مەیل و ئاراستەی سێكسی مرۆڤیش راستەوخۆ پەیوەستە بە رەگەزی بایۆلۆژی سێكس نەك رەگەزە كۆمەڵایەتییەكەی.

بەواتایەكی تر ئاراستەی سێكسی تاكێكی ترانسجێندەر؛ ئاراستە و مەیلی سێكسی ژن بۆ پیاو و پیاو بۆ ژن؛ مەیلی سێكسی تاك و تەرای خەڵك بۆ هاورەگەزەكەی خۆی (هاورەگەزخوازی) وە مەیلی سێكسی هەندێك پیاو بۆ فرەژنی هەموویان سەرەرای ئەوەی كایەی جیاوازن بەڵام هەموویان دەكەونە بازنەی سێكسچواڵەتی (رەگەزی بایەلۆژی) نەك جێندەری (رەگەز و ناسنامەی كۆمەڵایەتی).

بۆچی جێندەر رەگەزی كۆمەڵایەتیە؟

جێندەر پەیوەستە یان هاوتایە بەو رۆڵ و پێگەیەی كە كۆمەڵگا لەسەر بنەمای سێكس (رەگەزی بایەلۆژی) بەهەر یەك لە ژن و پیاوی دەدات. واتە، جێندەر ئەو رۆڵ و تایبەتمەندییە كۆمەڵایەتیانەن كە لەسەر بنەمای ئەو نۆرم و رەفتار و رۆڵ و چاوەروانییانە بونیادنراون كە كۆمەڵگا بۆ هەریەك لە ژن و پیاو دیاری كردووە. نموونە هەرە باوە و تەقلیدی و سادەكەی ئەم حاڵەتە جێندەرییە لە دابەشكردنی ئەركی ژن و مێرد لەناو خێزانە تەقلیدییەكاندا بەرجەستە دەبێت. لەم دابەشكارییە جێندەرییەدا كاروباری دەرەوەی ماڵ و بەرپسیارێتی دابینكردنی بژێوی ژیان بە پیاو دەسپێرێت و كاروباری ناوماڵیش، لە چێشت لێنان و بەخێوكردنی منداڵ، دراوەتە ژن. بەم جۆرە كاری ژنانە و پیاوانە، رەفتاری ژنانە و پیاوانە، رۆڵ وبەرپرسیارێتی ژنانە و پیاوانە لەسەر بنەمای چاوەڕوانی كۆمەڵگا بۆ هەردوو رەگەز دیاری دەكرێن و سەرەنجام كۆمەڵگا ناسنامەی جێندەری ئەم دوو رەگەزە بایۆلۆژییە دیاریدەكات.
هەڵبەت، كۆمەڵگا سروشتێكی داینەمیكی و لەگۆڕان و پەرەسەندنی بەردەوامدایە، بەهەمان شێوەش ئەو رۆڵ و پێگە و رەفتار و چاوەروانییانەی كە بۆ هەر كام لە ژن و پیاوی هەیە بەردەوام لەگۆڕاندان و سەرەنجام رۆڵ و پێگەی رەگەزی كۆمەڵایەتی یان جێندەریش لەگۆڕان و پەرەسەندنێكی بەردەوام دایە. لێرەدا چەند نموونەیەك، لەسەر گۆڕان و پەرەسەندنی رۆڵ و ئەرك و مافی جێندەر رەنگە بەرچاوروونی زیاتر بداتە خوێنەر.

نموونەی یەكەم: پایسكل-سواری

مێژووی ئەزموونی پایسكل-سواری ژن و پیاو لە كۆمەڵگای ئەمریكیدا نموونەیەكی باشە بۆ تێگەییشتن. ساڵی 1895 پایسكلسواری كارێكی تەواو پیاوانە بوو و بوار بە ژنان نەدەدرا پایسكلسواری بكەن نە كۆمەڵگا چاوەڕوانی ئەم هەنگاوەی لێدەكردن و نە ژنانیش خۆیان ئەم چاوەڕوانییەیان هەبوو. لەو ساڵەدا، گۆڤاری “ئەمریكای زانستی”دا توێژینەوەیەكی جەست چامپۆنیەر، كە پزیشكێكی بەناوبانگی ئەو سەردەم بوو، بڵاودەكاتەوە. لە توێژینەەكەیدا، چامپۆنیەر لەتوێژینەوەكەیدا ئەو ئەنجامە دەخاتە روو كە ژنان لەرووی جەستەییەوە گونجان و نین بۆ پایسكل-سواری و ئەم توانا و ئامادەییەیان تێدا نییە.

دوای 125 ساڵ لە بڵاوبوونەوەی ئەو توێژینەەیەدا ئەم رۆڵ و دابەشكارییە جێندەرییە لە بواری پایسكل-سواری لە ئەمریكادا گۆڕانێكی ریشەیی بەسەردا دێت. بەگوێرەی سەرژمێری گشتی ساڵی 2019 ژنان رێژەی28% ی ئەوانە پێكدێنن كە بە پایسكل دەڕۆن و 44% ی ئەوانەش كە بۆ كات بەسەربردن و لە 60% ئەوانەش كە بۆ چوونە سەركار. بەمجۆرە لەماوەی سەدەیەكدا، ژن لە غیابی تەواوەوە دەبێتە روخسارێكی بەرچاوی پایسكلسواری لە ئەمریكا. هەرچەندە زۆربەی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەراست، لەوانەش كۆمەڵگای كوردەواری و عەرەبستانی سەعودی، دواجار ئەو بەربەست و رێگرییە كۆمەڵایەتییانەی بەردەم ژنان بۆ ئاژۆتنی ئۆتۆمبێل تێكشكاون، بەلام هێشتا رێگری و بەربەستە كۆمەڵایەتییەكانی بەردەم پایسكلسواری هەر ماون. تەنانەت لە ئێراندا دوای دەركردنی فەتوایەك لە نۆڤەمبەری 2017 لەلایەن ئایەتوڵا خامنەئی دژی پایسكلسواری ژنان، رەهەندێكی دینی و شەرعی و یاسایی ئیزافەی بەربەستە كەلتووری و كۆمەڵایەتییەكان دەبێت. بەمجۆرە، وەك لە ئەزموونی پایسكلسواریدا دەردەكەوێت، دابەشكردنی جێندەری بەگوێرەی كات و شوێن لە كۆمەڵگایەكەوە بۆ كۆمەڵگایەكی تر دەگۆڕێت.

نموونەی دووەم: حەرەم و حەرەمسەرای

حەرەم نموونەیەكی نزیكتر و زیندووترە بۆ تێگەییشتن لە دابەشبوونی كۆمەڵایەتی لەسەر بنەمای جێندەر. لە 1895 كاتێك ئەمریكییەكان سەقاڵی ڕێپێدان و پێێنەدانی پایسكلسواری ژنان بوون، لەرۆژهەڵاتی ناوەراستدا سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم زیاتر لە 500 ژن لە حەرەمسەراكەیدا هەبوون. ئەو ژنانە پێكهاتبوون لە زۆرینەیەكی كەنیزەك و جارییە كە تایبەت بوون بە سەرگەرمی و شەوە سورەكانی سوڵتان و كەمینەیەك لە ژنە فەرمییەكانی سوڵتان و كەس و كارە نزیكەكانی. جگە لە خودی سوڵتان عەبدولحەمید هیچ نێرینەیەكی تر، واتە هیچ پیاوێكی تر بۆی نەبوو بچێتە ناو حەرەمسەراكەیەوە ئەم ژنانە بەتەواوی لە دوونیای نێرینە دابڕێنرابوون. لە حەرەمسەراكەی سوڵتاندا جۆرێ سێیەمی رەگەز هەبوو، كە ئەو پیاوە كۆیلانە بوون كە لەمنداڵییەوە لە ئەفریقا و بەلقان رفێنرابوون و هەر لە منداڵیشەوە خەسێنرابوون. موسا عەنتەر لە بیرەوەرییەكانیدا بەدرێژی لەسەر ئەو پیاوە خەسێنراوانە دەدوێت و هەم خۆی و هەم هاوڕێكانی لەو پیاوە خەسێنراوانەیان بینیبوو. كاری ئەم پیاوە خەسێنراوانە پارێزگاری لە حەرەمسەرای سوڵتان بوو. ئەگەر سوڵتانەكانی ئەو سەردەم كەسی یەكەمی توركیا بوبن، ئەوا سەرۆك و سەرۆكوەزیرەكانی ئێستای توركیا كەسی یەكەمی ئەم سەردەمەن. پێچەوانەی حەریمەكانی سوڵتان، سەرۆك و سەرۆكوەزیرەكانی توركیا نەك هەر ژنەكانییان لە حەرەمسەرا دیل و بەند ناكەن، بەڵكو بۆ زۆرینەی دەركەوتنە گشتییەكانییان و سەردانە فەرمییەكانییان دەبێت هاوشانی ژنەكانییان دەربكەون هەم كۆیلە و هەم خەساندنیش بە پێی جاڕنامەی جیهانی مافی مرۆڤ قەدەغە كراون.

ئارام رەفعەت