ئۆراسیاو پرسی كورد

نزیكەی پێنج سەدەیە جیهان بە ئاڕاستەی خۆرئاوا (ئەوروپاو ئەمریكاو كەنەدا) وەرچەرخاوە، ئێمە ئێستا لە چركەساتێكی مێژوویی، سیاسی و ئابوریی هەستیاردائەژین، چركەساتێك كە ئاسیاییەكان لە چین و یابان و ڕووسیاو هیندستان و سەنگافورا توانیویانە نمونەیەكی گەورە لە شارستانیەتی سەردەم لە ڕووی بونیادنان و تەكنەلۆژیاو نمایشی ئابوریی و سەربازیی و دیبلۆماسیەوە نیشان بدەن، بێ ئەوەی ببنە پاشكۆی خۆرئاوا.

ئێمە ئەمانتوانی پێش ئەوەی كلیك لەسەر «ئۆراسیا» بكەین باسی «ئەماسیا» وەك ئاماژەیەك بۆ كیشوەری ئەمریكای باكور و ئاسیا بكەین. یاخود «ئەفاسیا» واتە لێكدانی ئەفریكاو ئاسیا وەك تێزێكی تری دیراساتی هەرێمایەتی.

ئۆراسیا!. ناوچەیەكی ئاڵۆز، بابەتێكی ئاڵۆزتر!!. هەر ئەوەندە باسی ئۆراسیا كرا، یەكسەر بابەتی جیۆپۆڵەتیك دێتە پێش چاومان و، لە كورتیەكەیدا تیۆری هارتلاند-Hartland Theory كە ناوچەی ئۆراسیا وەك دڵی جیهان وێنا ئەكات (ئەو ناوچانەی ئەكەونە نێوان ئاسیاو ئەوروپا). یەكسەر بیرۆكەكەی جوگرافیناسی بەریتانی هالفۆرد جۆن ماكیندەر- Hlagord John Mackinder ئامادەیی هەیە كە لایوایە جیهان یەك یەكەی سیاسیەو ئەشێت حوكم بكرێت، بۆ ئەوەش هەر هێزێك دەستەڵاتی بەسەر ئۆراسیادا هەبێت دەستەڵاتی بەسەر جیهاندا هەیە!.

بەڵام ڕاستیەكەی، ئۆراسیا بە تەنها دەربڕین و دیسكرایبێكی جوگرافی نییە، بەڵكو لەوە گرنگتر بریتیە لە ناسنامە، هەروەها لایەنە مێژوویی و سیاسیەكەی كە تیایدا لەوێوە شەڕی بردنەوەو دۆڕاندنی بەهاكان ئەكرێت لە نێوان دوو بلۆكی خۆرئاواو خۆرهەڵاتدا.

بە بڕوای من ئۆراسیا چەمكێكە هێندەی ئاڵۆزییەكەی ناجێگیرە. ئەشێت ئۆراسیا شاخەكانی ئۆراڵ و كازاخستان و ناوچەی بەلتیق بێت. ئەشێت هەر لە نەرویج و فینلەنداوە تا دێتە خوارەوە بۆ ناوچەی دەریای ڕەش ئۆراسیا بێت. ئەشێت هەموو ئەو حەوزە گازی سروشتیەی كە لەدەریای ناوەڕاستدا لە خوارووی ئەوروپاو سنوری ئاسیادا دۆزراوەتەوە ئۆراسیا بێت. یان بە گشتی بە (٩٣) دەوڵەت ئەوترێت ئۆراسیا كە لە ئەوروپاو ئاسیان. لەوانەیە ئۆراسیا ئەوروپا بێت لەوانەیە ئەوروپا نەبێت. بەڵام هەرچی چۆنێك بێت بە بێ ڕووسیا ئۆراسیا نییە و نابێت. ڕووسەكان چەندین ناوەندی وەكۆڵین و پەخش و وەشاندنی قوڵیان خستۆتە ئیش كە تاو بە قوتابخانەی ئۆراسیای نوێ بدەن. ئێستا ئەكرێت ئۆراسیای سوریاش هەبێت كە تەنها (١٠٠) كیلۆمەتری ئاویی لە دەریای ناوەڕاستەوە لە ئەوروپاوە دوورن. هەروەك چۆن چین ئۆراسیای خۆی هەیە.

رۆبەرت كابلان (Robert D. Kaplan) پڕۆفیسۆرو نوسەرو جیۆسیاسیی ئەمریكی لە دوایین كتێبی دا، لە ساڵی (٢٠١٨) بە ناونیشانی «گەڕانەوەی ماركۆ پۆڵۆ؛ جەنگ و ستراتیج و بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا لە سەدەی بیستو یەك) چركەساتەكە بە چركەساتێكی ڕاگوزەر دەست نیشان ئەكا، كە پێویستە لە دوو ئاستدا هەستی پێ بكرێت؛

یەكەم/ ئەمریكا پێویستە لە ئۆقیانوسی ئەتڵەسیدا بەر بە هەژمونی چین بگرێت، لە ئەوروپاش بەر بە ڕاسترەو پۆپۆلیزم.

دووەم/ بە بڕوای كاپڵان هەریەك لە جوگرافیاو تەكنەلۆژیا بەریەككەوتنیان هەیە. لێرەوەیە ڕووسیا هەمیشە هەژمونی بەسەر خۆرهەڵاتی ئەوروپادا هەیە، لە خۆرهەڵاتی ئەوروپا ناڕەزایی دژی سیستەمەكان وایكردوە بزوتنەوە ڕاسترەو و شەعبەوییەكان دەستەڵات بگرنە دەست. ئەمەش بەرژەوەندی ڕووسیا مسۆگەر ئەكات.

ئەگەر ئۆراسیای نوێ ڕووسیا سەركردە سیاسیەكەی بێت و چین بانك و داراییەكەی بێت، ئایا لە كوێوە بۆ كوێ دەست پێدەكات؟. زۆركەس بە ئەبرۆكانیان ئاماژە بۆ سوریا ئەكەن، لە سوریا كورد دیفاكتۆیە، بەڵام ناسنامەكەی دیار نییە. توركیا بێ گومان لە ناوەڕاستی پرۆژەكەدایە، لە توركیاش هەرە گرفتە سەرەكیەكە پرسی كوردە. لە عێراق كوردەكان نزیكەی (٢٨) ساڵە ناوچەیەكی ئۆتۆنۆمیان هەیەو لەساڵی (٢٠٠٦) یشەوە بە فەرمی كوردستانی عێراق زیاتر لە (٥٢) گرێبەستی نەوتی ئیمزاكردوە لەگەڵ كۆمپانیا جیهانیەكان و جگە لەوەی بڕێكی زۆر لە گازی سروشتی هەیە كە ئاماژە فەرمییەكان بە (٢٠٠)

پێ سێجا (٥.٣ تریلیۆن م٣) دائەنێن. هەروەها كورد لە ئێران هیچ مافێكی ئەوتۆیان نییە.

ئایا پرۆژەی ئۆراسیا ستەمە مێژوییەكانی دوای جەنگی جیهانی یەكەم ڕاست ئەكاتەوە؟. لەم ڕووەوە سەت ساڵە كورد قوربانی دابەشكارییە جوگرافیەكانی دوای ڕێككەوتننامەی سایكس-پیكۆ-١٩١٦ یە.

دیدی كورد وەك ئەكتەرێكی نا- دەوڵەتی (بەتایبەتی كوردی عێراق كە ٢٨ ساڵە ناوچەیەكی ئۆتۆنۆمیان هەیە) ئەكرێت وابێت كە بەشداری هەر پرۆژەیەكی هەرێمایەتی یان تەواوكاریی ئابوریی هەرێمایەتی (Regional Economic Integration) بكات، بەڵام كوردستان پۆلیسی ئەوروپا نییە جەنگی دژە تیرۆر بكات و بە جێی بهێڵن!. پێویستە پرۆژەو یەكانگیرییەكە ڕەچاوی دەرفەتی یەكسان بكات، لەوەی كورد كۆنترین نەتەوەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەو گەورەترین نەتەوەیە لە گۆی زەوی كە دەوڵەتی نییە!..

ئێمە لە ناوەندەكانی خۆمان بە ئاگاین لە ڕێكخراوە حكومییە نێودەوڵەتیەكان و پرۆژە هەرێمایەتیەكان. بۆ نمونە لە دوای جەنگی ساردەوە لە ساڵی (١٩٩٥) ەوە لە چوارچێوەی ڕێككەوتننامەی بەرشەلۆنە-Bercelona Diclaration ەوە پرۆژەی شەراكەت لە نێوان وڵاتانی ئەوروپاو ئەو (١٦) دەوڵەتی تر ئیمزاكراوە كە ئەكەونە سەر دەریای ناوەڕاست لە كیشوەری ئەفریكاو ئاسیان، چونكە سنوری ئاویی هاوبەشیان هەیە، ڕێككەوتنەكە بە ئامانجی سەقامگیریی و خۆشگوزەرانی و هاریكاریی هاوبەش بو، هەروەها ئەمە دواتر لە ساڵی (٢٠٠٨) ناوەكەی گۆڕدرا بۆ یەكێتی دەریای سپی ناوەڕاست (Union for Mediterranean ) بە ئامانجی هەماهەنگی و ئاڵوگۆڕی ئابوریی و مرۆیی و دابین كردنی ئاسایش و سەقامگیریی. بەڵام ئایا شەراكەت و ڕێككەوتنەكە لە دوای ١١ ی سێپتەمبەر كاری خۆی كرد؟!. لە دوای بەهاری عەرەبی (٢٠١١) ئەوروپا بە بەرپرسیارێتی خۆی هەستا بەرانبەر ئەو دۆخەی لە ئەفریكاو سوریا هەیە ؟. لە شەری دژە تیرۆرو كۆچبەراندا، وە ئێستاش لە بەرانبەر پەتای كۆرۆنادا بەرپرسیارێتیە هاوبەشەكانی ئەوروپا چین؟!.

بەهەمان شێوە لە (٢٩ ی ئایاری ٢٠١٤) ەدا یەكێتی ئابوریی ناوچەی ئۆراسیا (EAEU) پێكهینراوە. لە كاتێكدا كورد سەری لە ناو خوانی پرۆژەی ئۆراسیاو پرۆژە نوێیەكانی ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی ناوەڕاستدایە لە ڕووی جیۆ-ئابورییەوە.

لە سەدەیەكی نوێداین!. بەرەبەیانێكی نوێ هاتۆتە پێشەوە واقیعی (چین) ە كە بە دوای پشتێنەو هێڵی ئاوریشمەوەیە لە ناوچەكە پرۆژەكە دروشمەكەی بریتی یە لە (پشتێنەو ڕێگا). هەروەها ڕووسیا بە دوای گرنگی جیۆستراتیجی خۆیەوەیەتی لە ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا، ئامانجی ڕووسیا تێكشكاندن و نەهێشتنی سیستەمی تاك جەمسەرییە لە جیهاندا كە ئەمریكا لەدوای جەنگی ساردەوە ڕێبەرایەتی ئەكات.

لە دەرەنجامدا، چین و ڕووسیا، بە هەردوكیان لە ڕووی (بەها) ییەوە پرۆژەی ئۆراسیایان هەیە. كوردستان ناوجەرگەی ڕێگەی ئاوریشمێكی نوێیە بەرەو دەریای سپی ناوەڕاست، هەروەها بەرەو ئۆراسیا بەگشتی. جگە لەوەی زیاتر لە (١) یەك ملیۆن كوردی دیاسپۆرا (دوور لە نیشتیمانی دایك) لە ئۆراسیا دەژین كە بەگشتی دابەشبون بەسەر وڵاتەكانی ڕووسیا، ئەرمینیا، ئازەربایجان، جۆرجیا، كازاخستان، توركمانستان، قیرغستان و ئۆزباكستان. هەروەها ملیۆنەها كورد لە ئەوروپاو ئەمریكا دەژین.

ناكرێت، ڕووسەكان بە كورد بڵێن واز لە خۆرئاواو لیبراڵیزم بهێنن، هەروەك جوگرافی ناسی بەناوبانگ و ڕاوێژكاری پۆتین « ئەلیكساندەر دوگین» جاڕی كۆتایی كۆمۆنیزم، لیبراڵیزم و ناسیۆنالیزمی داوەو، سەرسەختانە تێزە جیۆپۆڵەتیكیەكەی خۆی ناوناوە «تیۆری چوارەمی سیاسەت»، دوگی و پرۆژە ئاسیاییەكە هێشتا نەیانتوانیوە ئێمە قەناعەت پێ بهێنن كە ئاخۆ لە نێوان ململانێی ئۆراسیاو خۆرئاواییەكاندا دۆزی كورد بەكوێ ئەگات!؟. ئەوان بە ئێمە ئەڵێن ئەوە مەكەن بەڵام ئەلتەرنالتیڤێكی لەوە باشتر ناخەنە بەردەستمان.

بەهرۆز جەعفەر