گۆران ڕەئوف: چیرۆك سەختترین ژانەری داهێنراوی ئەدەبییە

پۆڵەتیک پرێس-دیادری فەرهەنگی

سازدانی: دیار لەتیف

گۆران ڕەئوف، لە نووسەرانی گەنجە، لە ساڵی ٢٠٠٥ دەستیکردووە بە نووسین. لەهەر سێ ڕەگەزی وێژەیی کاریویەتی. ساڵی ۲۰۰۹ چاپ و بڵاوکردنەوەی ڕۆمانێکی بەناوی (ڕاستییە درۆزنەکان).

ساڵی ۲۰۱۳ چاپ و بڵاوبوونەوەی کۆمەڵە شیعرێک بەناوی (عەشق نائومێدییەکی خۆشە) لەلایەن خانەی ڕۆنانەوە.

ساڵی ۲۰۱٦ چاپ و بڵاوکردنەوەی کۆمەڵە چیرۆکێک بەناوی (قەفەزێک لەناخی باڵندەیەکدا)، لەلایەن دەزگای سەردەمەوە.

ساڵی ٢٠١٨ چاپ و بڵاوبوونەوەی کۆمەڵە شیعرێک بەناوی (وشەکانیش بریندارن) لەلایەن ماڵی وەفاییەوە.

سەرەڕای بڵاوبونەوەی چەندین وتار و لێکۆڵینەوەی ئەدەبی و شیعر و چیرۆک لە گۆڤار و ڕۆژنامە و ماڵپەڕە ئەدەبییەکان.

ماوەیەک بەڕێوەبەری نووسینی ڕۆژنامەی ساندیدە بووە.

ئێستاش دوو کتێبی ئامادەی چاپە.

دیار لەتیف: بۆ ناساندنی چیرۆک باشترە بەوە دەست پێ بکەم، پێشەوای جیهانناسی مرۆڤ و کۆمەڵگە و ژیانە. بیرمەندان بە ئاوەز و چیرۆکنووسان بە کەرەستەی ئەندێشە دەست دەدەنە نەخشاندنی کەتوار و بەرجەستنەوەی. چیرۆک چووەتە ناو فەلسەفە و بەرەو ئاین چووە و سەرەوەتی ئاینە. بێ لە چیرۆک و شیعرییەت، ئاین دەکەوێتە بەر مەترسی  کاریگەری دانەنانەوە. ئاین بە پاڵپشتی چیرۆک، پاڵنەری کاریگەردانانە لەسەر تاک و کۆ. کەواتە چیرۆک ستوونی پشتی ئاینە و  ئاین بێ ئەو ستوونە کەمئەندام دەبێت. لەکاتێکدا ڕۆمان شووناسێکی سەرمایەداریانەی هەیە، هاوتای سینەمایە و دوانەیەکی لێک دانەبڕاون. ئەوەی چیرۆک بە نمرەی یەک و لەهەمانکاتدا شیعر  بۆ مرۆڤ و بە مرۆڤی دەبەخشن، ڕۆمان پێی ناکرێت. چیرۆک و شیعر بابەتی باسکردن و وتنەوەن، دەقاودەق یان بە کەمێک پێش و پاشەوە، بەڵام ڕۆمان توانای ئەوەی نییە.

سەرەتاکانی چیرۆکی هونەریی کوردی لە هەرێمی باشووری کوردستان، بۆ بیستەکانی سەدەی بیست، بە دیاریکراوی ساڵانی ١٩٢٥ـ١٩٢٦، لەسەر دەستی جەمیل سائیب چرۆی کرد. سائیب لە ڕۆژنامەی ژیانەوە بەشێوەی ئەڵقە ژمارەیی چیرۆکی لەخەومای نووسیوە و بڵاوکردووەتەوە. جگەلەوەی یەکەم چیرۆکی هونەرییە، هەمان وەخت یەکەم چیرۆکی کراوەی هونەرییە و بەمجۆرە دەتوانین بێژین چیرۆکی کوردی بە تەکنیکی کراوە هاتەنووسین. لەبارەی چۆنییەتی کراوەیبوونییەوە شایەن بە لەسەر وتنە و مەبەستی منیش نییە لێرەدا بەرباسی بدەم. ئەوەی گرنگە بیزانین ئەوەیە چیرۆکی لەخەوما ڕێبازی کەتوارگەریی ڕەخنەگرانەیە و چیرۆکێکی کراوەی هونەرییە و کۆتاییەکەی نووسراوە (ماوێتی). لەڕاستیدا ئەو وشە لەوێدا نە گرنگە و نە بەهاشی هەیە. ڕێبازی چیرۆکەکە لە سەدەی هەژدە و نۆزدە لە ئۆرووپا و ڕووسیا نەشونمای کردووە و نموونەی ڕۆماننووسانی وەک(بەلزاک ـ ستانداڵ ـ ولییەم گۆدووینی ـ تۆڵستۆی ـ دیکنز). مۆرکی ئەم ڕێبازە لە وێژەی کوردی،  لە جەمیل سائیبەوە دەست پێدەکات و، پەنجاکان کە ڕژێمی پادشایەتی دەکەوێت، گۆڕانکارییەک لە خەتی بابەتدا ڕوودەدات و سەرهەڵدەدات، هەرچەندە هێزی ئەم ڕێچکە تاوەکو ئێستا بە شێوازی گۆڕێنراو درێژەی هەیە.

پاش لەخەوما، چیرۆکنووسانی دیکەی وەک(ئەحمەد موختارـ حسێن عارف ـ پیرەمێردـ شاکر فەتاح ـ عەلادین سەجادی ـ حسێن حوزنی ـ ئیحسان موستەفا ـ فایەق زێوەر ـ محەرەم محمد ئەمین ـ محمد مەولود مەم ـ مستەفا ساڵەح کەریم ـ کاکە مەم بۆتانی ـ کاوس قەفتان ـ جەماڵ بابان ـ جەماڵ نەبەزـ کامەران موکری) بەردەوامیان بە ڕەوتی ڕەگەزی چیرۆکی کوردی دا. هەرچەندە حسێن عارف وردترێک لە کتێبی چیرۆکی هونەریی کوردی ئاماژەی بەم ناوانە داوە و ئەوەی کە زۆر جێی سەرنجە، لێکۆڵینەوەکەی تاوەکو شەستەکانی چیرۆکی کوردی کردووە، کە زۆر پێویست بوو دەیەی شەست و هەفتاکانیشی لە خۆ گرتبا،  ئەو دوودەیەی چیرۆکی کوردی بۆ توێژینەوەکە پیتاک دەبوو بە هۆکاری ئەوەی چیرۆکنووسێکی وەک سەدرەدین عارف، کە ڕێک لە شەست و حەوتەوە پاش حسێن عارف نەخشەی چیرۆکی کوردی لە کەشوهەوای لادێوە بۆ شارستانێتی سەپاند و نەکەوتە ژێر هەژموونی ئایدۆلۆژیای زاڵی قۆناغەکەوە. ڕۆژنامە و گۆڤار ڕۆڵی ڕۆشنکەرەوەی بەرچاویان لەسەرخستنی چیرۆکی کوردیدا گێڕاوە، گەر ڕۆژنامە و گۆڤار نەبان، زۆرینەی چیرۆکی کوردی نەدەهاتنە بەرهەم.

چاپەمەنی گەشەی بە چیرۆکی کوردی دا، لە ئەگەری نائامادەیی ڕۆژنامە و گۆڤاردا جێی گومان نییە چیرۆکی کوردی درەنگترێک لەوادەی خۆی سەری هەڵدەدا. ستەمێک بەرامبەر وێژەمان کرابێت لە چاپ نەدانەوەی سەرجەم ئەو چیرۆکانەیە لە ڕۆژنامەگەری کۆنی کوردیدا هەن. چاپدانەوەی لەچەند بەرگێکدا لەژێر ڕەچاوی ڕێنووس و خاڵبەندی و ڕستەسازی ڕێزمانی کوردی، دەبێتە هۆکاری پتەوکردن و ڕێکخستنەوەی پەرشی لەئارابووی چیرۆکەکان، ڕیزکردنی بەپێی بەرواری ساڵی بڵاوکردنەوەی چیرۆکەکە و لە فەوتان ڕزگارکردنی سامانێک لە وێژەی کوردی.

خاڵێکی زەق لە بەشێکی زۆری چیرۆکی پێشینمان ئاشکرایی و ڕاستەوخۆییە؛ بەر وتاردان و پەند و ئامۆژگاری دەکەوین، ئەوەش خەساری کوشندەیە، ئایا لادان لە ڕێڕەوی هونەریی لە پێناو گەیاندنی پەیامدا بووە؟ پەیام قووربانیپێدەری ڕەگەزە هونەرییەکە بووە، ئایا خێرایی لە گەیاندنی پەیامدا وێژە دەخاتە دۆخی پابەندبوونەوە؟

بەشێوەیەکی گشتی کەمینەیەک چیرۆکنووسمان هەن، نەکەوتوونەتە ژێر هەژموونی مێگەلنووسییەوە. تەماشای مێژووی چیرۆکی پێشینمان بکەین دەبینین شاعیران ڕۆڵی بونیادنەریان لە دامەزراندن و جێگرکردنی ڕەگەزی چیرۆک لە وێژەی کوردیدا هەبووە، نموونەی وەک: ئەحمەد موختار ـ پیرەمێرد ـ فایەق زێوەر ـ ئێبراهیم ئەحمەد ـ و هتد. ئایا هۆکاری ئەمە بۆچی دەگەڕێنیتەوە؟ بابەتی تەنز لە چیرۆکی کوردی، دەکرێت سەرەتای چیرۆکە خەندەیییەکان بۆ چیرۆکنووسانی وەک: سەلامی شاعیرـ عەلادین سوجادی ـ حسێن حوزنی، بگەڕێندرێتەوە؟

تەنز وەک حاڵەت لە چیرۆکی هەریەک لەم چیرۆکنووسانە دەرکەوتەی هەبووە. بەڕێژەیەکی کەمیش بێت بەشدارییان لەم ڕەگەزەدا هەبووە. ئایا چیرۆکنووسانی پاش ڕاپەڕین توانیویانە تەنز لە چیرۆکدا بڕەنگێنن؟ ئایا چیرۆکی کوردی مافی بە نەخشاندنی ڕەگەزی تەنز داوە؟ گرنگی تەنز بۆ چیرۆک چییە؟ قۆناغی تازە شێوەی نوێی گوزارشتی لەگەڵ خۆی هێنا، لە کۆتاییەکانی سەدەی بیست جۆرێک لە وێژە سەری هەڵداوە بە ئەدەبی سەردیوار ناوزەد دەکرێت. ئەم تەرزە شێوە نوێیە پێرفۆرمانسە وێژەییە لە سەروەختی نا ئارامی و ناسەقامگیری مۆرکی خۆی دەسەپێنێت. چ لە شۆڕشەکان و چ لەخۆپێشاندانەکان سوودی زۆر لەم تەرزە وێژەییە وەردەگیرێت. ئەم تەرزە وێژەییە کە وێژەی سەر دیوارە، چووەتە ناو مەجازەوە. لەتۆڕی کۆمەڵایەتیدا شێوە دەربڕاوێک درووستبوو بەناوی هاشتاگ؛ هاشتاگ ڕستەیەک، یان کۆپلەیەکی چڕکراوی زمانەوانییە و خاوەن پەیامێکە. دەکرێت بە چرکانە چیرۆک بیناسێنین، چرکانە بە واتای چیرۆکی ڕستەیی و کورتیلە چیرۆک. پەیام زاڵترە لە هونەرکاری و لەهەمانکاتدا ڕووداو لەگەڵ گڕێچن ئامادەیی نییە. پێکداچوونەوەی نێوان ڕەگەزەکان و ئاوێتەبوونیان و کشانەوە و لق لێ بوونەوەی، وادەکات فۆرمی تازە بێتە سەرهەڵدان. ڕەهەندی مرۆڤدۆستی لە قۆناغی نوێی چیرۆکی کوردی و ڕەهەندی بەرگری لە قۆناغی کۆنی چیرۆکی کوردی ئامادەییان هەیە، چیرۆک پێش ڕەچاوکردنی ڕەهەندی مرۆڤدۆستی و بەرگری، پێویست دەکات هونەریی بێت.

ئاخۆ شەقڵی چیرۆکی چیرۆکنووسانی پاش ڕاپەڕین و چیرۆکنووسانی دوای دوو هەزار و دە، لە چیدایە؟ ئایا جیاوازییەکان زۆرترێکن، یان لێکچوونەکان؟

گۆران رەئوف: لە روانگەی ئاخاوتنەكانی تۆوە دەكرێت بڵێین چیرۆك ستونێكی گرنگی ئاینەكانە! هەر لە رێی چیرۆكەوە ئاین ئەوەڵین خۆبەیانكردنی دەست پێ دەكات، بەڵام چیرۆك وەك یەكێك لە داهێنراوەكانی مرۆڤ، چیرۆك وەك ژانەرێكی ئەدەبی و هونەری زۆر جیاوازە لەو رەگ و ریشە و پەل و پۆیانەی وەك چیرۆك ئەژماردەكرێن و دەئاڵرێن بە مێژووی ئاینەكانەوە، دەكرێت وردتر تەماشای ئەم هونەرە بكەین و لە نێوان كەوانەدا لەبارەیەوە بدوێین.. ئەوەی وەك  گریمانەی چیرۆك، دەناسرێت و ئێوە ئاماژەتان پێ داوە كە ستونی ئاینە، بەبڕوای من ئەوە زۆرتر وەك سەرگوزشتە و گێڕانەوەی حیكایەتە، بۆیە بەلای منەوە چیرۆك شتێكی ترە، دەكرێت هەندێ خەسڵەت و كانزای چیرۆك لەخۆ بگرێت بەڵام چیرۆك ئاوازێكی ترە. من مەبەستمە ئەوە بڵێم چیرۆك زۆر لەوە سەختترە كە لە زۆر جێدا سەرگوزشتە و حیكایەتەكان وەك چیرۆك وێنادەكرێن، نەخێر چیرۆك سەختترین ژانەری داهێنراوی ئەدەبییە. ئەوەی وا باستكردووە ئەو پەیوەندییەی كە چیرۆك هەیەتی لەگەڵ ئایندا و وەك هێز و شانازی بۆ چیرۆك ناساندوتە، من تەواو پێچەوانە لەم هاوكێشەیە دەڕوانم، چونكە چیرۆك بەتەنیا پشت نابەستێت بە گێڕانەوە و رووداو، بەڵكو هونەرێكی سەنگین و پڕ وردەكارییە كە زۆر كات دروستكردنی چیرۆكێك رەنگە سەختترین و پڕ ئاریشەترین داهێنراوبێت، بەو واتایەی كە دەكرێت لە هەر چركەیەكی ساتی نووسینی چیرۆكێكدا نووسیار لە پەلوپۆ بكەوێت  و نەتوانێت ئەو ئەندێشەی هەیەتی بۆ پرۆسەی بە چیرۆكاندن بەئەنجام بگەیەنێت، ئەمەش دەگەرێتەوە بۆ زانستی چیرۆك، چونكە گرنگە ئەوە بڵێم چیرۆك زۆر بە قوڵی پەیوەندی لەگەڵ زانستدا هەیە! ئێمە كێشەمان لەگەڵ بەرهەمەێنانی زانستدا نییە كە چیرۆك دەیخوڵقێنێت یاخود نا، بەڵكو زۆرتر مەبەستمان ئەوەیە كە نووسینی چیرۆك رەنگێكی زانستی هەیە، من ئەمەم لە چەند وتوێژێكی دیكەدا دركاندووە، كە چیرۆكنووسین زۆر لە زانستی تەلارسازی دەچێت، یاخود هەمان شتە، كاتێك ئەندازیارێك نەخشەی خانوویەك یان تەلارێك دەنەخەشێنێت، زۆر بەوردی و هاوسەنگانە بیر لە ژور بە ژور و هۆڵ و تەوالێت و هەتا پلیكانەكان دەكاتەوە تا خانوویەك یاخود تەلارێكی سەرنجڕاكێش و سەركەوتوو بهێنێتە بوون.. چیرۆك زانستێكە زۆر گرنگی بە هاوسەنگی و وردبوونەوە دەدات، هەربۆیە گرنگە ئێمە چی بە ناسنامە و هەژماری چیرۆك دەزانین، لەم روانگەیەوە چیرۆك بۆمن زۆر لەوە گەورەترە كە بە تەنیا ستونی ئاین بێت، یان پەلوپۆی لەنێو فەلسەفەدا بێت، بەڵكو چیرۆك سەختترین ژانەری ئەدەبییە.

گەر لەبارەی بەشێكی تر لە پەیڤەكانی تۆوە بدوێم ئەوەی ئایا چیرۆك لەدەرەوەی خۆی دەتوانێت چی بكات و چ كاریگەرییەكی هەبێت؟

چیرۆك چونكە هونەرێكی سەختە و لەهەناویدا گەمە لەگەڵ زانست دەكات، بێ گومان كاریگییەكانی، كاریگەرییەكی ئاسایی و راگوزەرنین، لەم گۆشەنیگایەوە من و تۆ تەریب دەبینەوە و دەگەینە ئەو خاڵەی بەڵێ چیرۆك خاوەن هێزێكی مەزنی كاریگەرییە كە نەك ئاین، بەڵكو زانست و فەلسەفە و میدیا و گەمە رامیارییەكان و كایە كۆمەڵاتییەكان دەكەونە ژێر كاریگەری چیرۆكەوە، بەڵام لێرەدا ئەوەی گرنگە تۆ مەبەستت كام سیاقی كاریگەرییە؟ چونكە لە چەندین لایەنەوە چیرۆك دەتوانێت كاریگەری دروست بكات. تۆ تەماشاكە كەشف بوونی چیرۆكی هاوسەرێكی خیانەتكار، چی دەخوڵقێنێت؟ كاتێك منداڵێك ماشینێك دەیكات بەژێرەوە و دەمرێت، ئەم چیرۆكە جیا لەوەی گۆشەنیگای جیاوازی هەیە، بەڵام بۆ دایك شتێكە و بۆ باوك شتێكی ترە و بۆ كابرای خاوەن ماشین شتێكی ترە و بۆ پۆلیس دنیایەكی تەواو لۆژیكی و وردەكارییە.. دایك رەنگە لەو باوەڕەدابێت كە نەدەبوو بهێلێت منداڵەكە لەو كاتەدا بڕوات، باوك بیر لەوە دەكاتەوە خۆزگە دەمزانی منداڵەكە ئاگای لە ماشینەكە نەبووە یان كابرای شۆفێر تیژڕەوبووە یا شڵەژاوبووە، باوك بیر لەوە دەكاتەوە گەر خۆی لەگەڵ منداڵەكەدابووایە رەنگە هەرگیز ئەوە روینەدابا.. پۆلیس بیر لە كات و شوێن دەكاتەوە، بیر لەو چركەساتە دەكاتەوە كە شۆفیر خەریكی چی بووە، ئایا موبایلی بەكارهێناوە یان نا، یان تیژڕەوبووە یان نا ئەمە جگە لە میدیا چۆن ئەم چیرۆكەمان بۆ بەیان دەكات و دواتر رای گشتی چۆن دابەش دەبێت كە رەنگە كاریگەری دروستبكات لەسەر رەوتی دادگا..هتد بەڵام ئایا ئەوەی من باسمكرد، خودی ئەو چیرۆكەیە كە ئێمە دەمانەوێت لەبارەیەوە بپەیڤین؟ بێگومان نەخێر چونكە ئێمە پتر مەبەستمان چیرۆكە لە لایەنە هونەرییەكەیەوە، لێرەوە لەو مەبەستەی من تێدەگەین كە ئەو چیرۆكانەی لە ئاینە جیاوازەكاندا بوونیان هەیە كە وەك خودی تێكستەكە لێیی وردبینەوە ئەو چیرۆكە هونەرییانە نیین كە ئێمە خەریكین لەبارەوە هەڵكۆڵین دەكەین. بەڵكو كۆمەڵێك سەرگوزشتەن كە لەباوەشی چیرۆكدا جێیان كراوەتەوە. هەربۆیە كاریگەرییەكانی چیرۆك زۆر تاكەكەسی و تیژن و بەردەوام خوێنەر تەواودەكەن، جیا لەمەش چێژ منداڵێكی خۆشڕووە كە تا كۆتایی چیرۆكەكە لە رێی زمان و تەكنیك و چنییەوە گەمەت لەگەڵ دەكات.

كاریگەرییەكانی چیرۆك سیاق و بازنەی جیاوازی زۆرە، بەڵام بەگشتی چیرۆك خاوەن هێزێكی تێژ و پڕ كاریگەرییە. ئەوەی ئێوە وەك كاریگەری ناوتان هێناوە، بەلای منەوە بەواتای كاریگەری نایەت بەڵكو دەكرێت بڵێین چیرۆك وەك ئامرازێك بەكارهاتووە و بەكاردێت، بۆ مەبەستە ئاینی و سیاسی و كۆمەڵایەتی و هتد.. ئەمەش خۆی لەخۆیدا سیحر و خۆشدەستی چیرۆك نیشان دەدات، بەڵام دیسان دەبێت ئەوە بڵێم چیرۆك لە ئاستە هونەرییەكەیدا شتێكی ترە و ئەوەی وا وەك چیرۆك كەڵكیان لێ وەردەگیرێت زۆرتر سەرگوزشتە و خورافیات و حیكایەتن، من كێشەم نییە چیرۆك لە كوێوە گەیشتووە بە كوێ، بەڵام گرنگە لەم ساتەوەختەدا بە دڵنییایەوە ئەوە بڵێم چیرۆك بە درێژایی مێژووی خۆی توانیویەتی هەمیشە خۆی جیابكاتەوە لەو هاوكۆلكانەی كە نزیكن لێوەی.

من نامەوێت ئەم وتوێژەدا بە وردی و بە قوڵی لەبارەی رۆمانەوە بدوێم، بەڵام رۆمان مەودایەكی فراوانی هەیە بۆ كاركردن و ئەو هاوسەنگییەی وا باسمكرد لەبارەی چیرۆكەوە، لە رۆماندا زۆر جێی سەرنج نییە، بەدەرلەمەش رۆمان لە ناوەوەیدا جیا لە پەیام و هونەرەكەی خاوەن چێژێكی گشتییە و هەر لەم خاڵەیەدا كە لەگەڵ سینەمادا یەكدەگرنەوە.. لەدنیادا رەنگە زۆرترین كەس ئاشنایەتی لەگەڵ رۆمان و سینەمادا هەبێت، ئەمەش بۆ ئەو چیژە گشتییە دەگەڕێتەوە كە رۆمان و سینەما دەیبەخێشتە هەوادارانی، بەڵام چیرۆك هەرچەندە چێژسازە بەڵام خوێنەری چیرۆك لە دنیادا خوێنەرێكی تایبەتن، بەو واتایەی خوێنەری چیرۆك یان واز لە خوێندنەوەی چیرۆك دەهێنێت، یاخود زۆر رۆدەچێت و پتر بە شوێن لایەنە هونەرییەكانی سازكردنی چیرۆكدا ویڵ دەبێت.

بە بڕوای من قورسترین جۆری چیرۆك ئەو چیرۆكانەن كە خوێنەر پاش تەواوكردنیان توانای گێڕانەوەییانی نییە، بەڵكو لە ساتی خوێندەوەدا بەر چیرۆكێك دەكەوێت و وەك تەزویەكی كارەبا دەیهەژێنێت، ئەمەش دەكرێت بڵێن كاریگەری و گرنگی پایەكانی چیرۆكە. چیرۆك و جۆرێك لە فیلمی سینەماییی لەم خاڵەدا هاوبەشن، ئاخر زۆرن ئەو فیلمانەی كە فیلمن و بینەر پاش تەماشاكردنیان توانای ئەوەی نییە باسێكی كاكڵی فیلمەكەمان بۆ بكات، ئەمەش پشت دەبەستێت بە تەكنیك و ئەو گەمانەی كە بەكات و شوێن دەكرێت، بەشێك لەم تەرزە فیلمانە خۆیان چڕكردۆتەوە لە گرنگی و بچوكی بابەتەكان كە چەندە بچوكن و چەندە پڕ كاریگەرین، چەندە بە وردەكارییەوە بەرهەمهێنراون، بێ گومانم كە هەر یەكەمان بەر جۆرێك لەو فیلمانە كەوتوین، كە هەم لەیاد نەچوون، هەم ناگێڕدرێنەوە، پارادۆكسێكی چەندە جوانە! سینەما لەم وردەكارییانەدا كە دەكرێت بوترێت لەم لایەنە هونەریی و زانستیانەدا زۆر لەگەڵ ئەو چەشنەی چیرۆكدا تەریبە. بۆیە من پێچەوانەی ئێوە لەم باسە دەڕوانم، باوەڕموایە دەگەمەنن ئەو رۆمانانەی كە پاش خوێندنەوەیان نەتوانین كاكڵەكەیان بگێڕێنەوە، ئەگەرنا تەواوی شاكارە جیهانییەكان تۆ دەتوانی جیا لە لایەنە هونەرییەكەی بەچەند دێڕێك كاكڵەكەی باس بكەیت. ئەم بابەتە زۆر لایەنی دیكەی چیرۆك و رۆمان دەخرۆشینێت كە رەنگە بەبێ ویستی خۆمان بابەتەكان كەمێك تەڵخ ببن، بەڵام بۆئەوەی زۆر لانەدەین دەبێت ئەوە بڵێم هەگیز ئەوە بنەمایەكی راست نییە كە خاڵی مانەوەی شیعر و چیرۆك دەماودەمكردنییەتی، بەتایبەت بۆ چیرۆك.. چونكە چەندە رێی تێدەچێت تۆ چیرۆكێك پاش خوێندنەوەی، بگێڕیتەوە هەمان شتیشە بۆ رۆمانێك بۆ شیعرێكی ئەم زەمەنە، چونكە تۆ پاش خوێندەوەی تەنیا كاكڵی چیرۆكەكە یان رۆمانەكە یان شیعرەكە دەتوانی بەیان بكەیت، خۆ گەر بێتە سەر لایەنی هونەری ئەو سێ ژانەرە ئەوا دیسان وەك یەكە.

بەڵێ رۆمان خاوەن ناسنامەیەكی سەرمایەدارانەیە، بەڵام پەیوەندی لەگەڵ سینەماندا تەنیا لە روكەشدایە و دو دنیای جودان، ئەمەش چەند ئاستێكی هەیە.. هەر ئەوەی كە بیرۆكەی سەرمایەداری لە بنەڕەتدا بیرۆكەیەكە بۆ چێژی رەها و دەسەڵاتی رەها، بۆ رۆمانیش هەمان شتە، رۆمان لەنێو هەموو ژانەرەكانی ئەدەبدا پانتاییەكی فراوانی تەرخانكراوە بۆ چێژبردن، هەر ئەم چێژە بەردەوامەیە كە وادەكات شوناسی رۆمان شوناشێكی سەرمایەدارانە وەربگرێت. گەر بگەڕێینەوە سەر باسەكانی پێشووتر كە وتمان رۆمان خاوەن چێژێكی گشتییە. لەهەمانكاتدا بیر لە لایەنە سۆسیۆلۆجی و سایكۆلۆجییەكانی نەجیبزادەكان لە سەدەكانی رابردوودا بكەینەوە كە چۆن وێڵی چێژیوون لە هەموو پنت و كایەكانی ژیاندا، هەر لە خۆشترین جۆری خواردن و باشترین خوادنەوە و جوانترین خانوو و باشترین جل و بەرگ بگرە تا ئەو چێژانەی كە بۆ حەوانەی مێشك و كات كوشتن هەیانبووە، بەهەمان شێوەش رۆمان ئالیكی ئەوان بووە، بەچەند هۆكاریك، گرنگترین هۆكار كاتیان زۆر بووە و پارە و سامان شەو و رۆژ كاریان بۆ كردوون، هەربۆیە توانیویانە رۆمان وەك چێژێك بۆ شەوەكانیان دابین بكەن، دواتر بیر لە خەڵكی رەشۆك بكەرەوە لەتاو هەوڵدان بۆ لەتێك نان و دەستەبەركردنی شوێنێك بۆ مانەوە كوا توانای ئەوەی هەبووە هەر هیچ نەبێت فێری خوێندنەوە بێت  یان بیر لە چێژی خوێندەوەی رۆمان بكاتەوە و كاتی بۆ تەرخان بكات.. هەربۆیە گەر تەماشای مێژوو بكەین لەوەتێدەگەین كە لە دوای سەدەكانی ناوەڕاست لە ئەوروپادا رۆمان دەبێتە ناسنامەی نەجیبزادەكان و خاوەن موڵك و سەرمایەدارەكان، هەم وەك چێژ و هەم وەك شانازی و شكۆ.

سینەما و رۆمان هونەرێكن زۆر لەیەك دەچن لەوەی كە خاوەن بینەر و خوێنەری گشتین، رەنگە زیادەرۆیی نەبێت گەر بڵێن مرۆڤایەتی بەگشتی لە دۆخی ئاسایدا چێژ لە سینەما و رۆمان دەبینێت، هەر ئەم پرۆسەیە وایكردووە كە ببێتە خاڵێكی بەهێز بۆ بە بزنسبوونی ئەم دوو هونەرە و جارێكی تر سینەما و رۆمان وەك كەرەستەیەك بۆ دنیای سەرمایەداری ببنە ئەلف و بێ یەك. رۆمان خاڵی دروستبوونی سینەما نییە، بەڵكو وەك هەر شتێكی تر سینەما توانیوویەتی چێژی رۆمان ئەپدەیت كاتەوە و زۆرتر لە جوانییەكانی رۆمانێك جوانیمان نیشان بدات، هەرچەندە ئەم پرۆسەیە لە زۆر جێدا پێچەوانەیە و سینەما نەك نەیتوانییوە رۆمانێك جوانتر لەخۆی نیشان بدات، بەڵكو بۆیتە هۆی شێواندن و شكاندنی.. ئەمەش بابەتێكە زۆر پەلوپۆی لێ دەبێتەوە بەڵام ئەوەی سینەما و رۆمان هاوبەش و تەریب دەكات، هەردووكیان هونەرێكن بۆ عامی خەڵك.

فەرهەنگ و هونەری هەر گەلێک، لە نێوێدا هەر ژانەرێک کە دەیدەتە بەر نەشتەری توێژینەو و هەڵکۆڵین، چەندین بنەما هەیە کە گرنگە لە پێش چاوی بگریت، لەوانە زەمەن و دۆخ و ژینگە و ئەو هۆکارانەی کە کارتێکەری ڕاستەوخۆن بۆ زەمینەسازبوونی لە دایک بوون و نەشونماکردنی ئەو ژانەرەی وا دەتەوێت لەبارەیەوە شێک بڵێیت.. گەر مێژووی چیرۆکی کوردی هەڵبەینەوە کە مێژوویەکی زۆر نوێیە لەچاو مێژووی چیرۆک لە دنیادا ئەوا بێ گومان نابێت ئەوەمان لەیاد بچێت کە گرنگترین شتێک وا دەبێت هەمیشە لەبیرماندابێت پەروەردەکردنییەتی یان مێژووی درووستبوونیی پەروەردەکردنییەتی. خاڵی درووستبوونی چیرۆکی کوردی کەیە و یەکەم چیرۆکی کوردی کێ خوڵقاندوویەتی بەڕاستی بۆمن باسێکی ئەوتۆ نییە، چونکە ئەوە ئیشی ئەکادیمیست و توێژەرانە کە بە بەڵگە و بنەما مێژووییەکان فڵان بەرهەم ساغ دەکەنەوە کە کێ یەکەم چیرۆکی کوردی نوسیوە.. ئەوەی بەلای منەوە گرنگە ماهیەت و هونەری چیرۆکە کە ئایا لەو بەرهەمەدا بوونی هەیە. ئەمەش خۆی ئەو کێشە دەئافرێنێت، ئەسڵەن بنەمای چیرۆک لەو زەمەنەدا چی و چی بوون؟ یان کارتێکەرەکان و زەمینەی ئەو چیرۆکە چی بوون وا بەو چەشنە لەدایک بووە؟ ئەمانە کۆمەڵێک پرسیار و وەڵامن کە وەک ئاماژەم پێدا پتر ئیشی توێژەرانە.

گەر چیرۆکی لە خەوما ی جەمیل سائیب وەک یەکەم چیرۆکی کوردی لە باشوور وەربگرین، ئەوا بنەمایەکی بەهێز و داهێنەرانە و جێی شانازییە کە یەکەم چیرۆک بەو تایبەتمەندییانە کە خاوەن بابەتێکی گرنگە و تاکی کورد هەڵگری خەمێکی گەورە و یاخیانەیە، کە ئەمە بەلای منەوە زۆر سەرنجڕاکێشە لە دوو ئاستدا، یەکەم زۆر گرنگە کە یەکەم چیرۆکی کوردیی ڕەخنەگرانەیە و خاوەن پەیامێکی مەزن و زەمەنبڕە. دووەم ئاست جێی سەرنجە کە لەنێو ئەو داگیرکاریی و ململانێ سیاسی و هەبوونی کۆڵۆنیالیزمدا، تاکی کورد هەموو خەمی ئەوەبێت کە دەسەڵاتی کوردی ڕەخنەباران بکات، دەسەڵاتێک لە جوگرافیایەکی بەرتەسکی پڕ لە گەلە گورگدا کە لەرزۆکە و هەر چرکەیەک ئامادەیە بۆ لەناوچوون.. ئەوەی زۆر جێی سەرنجی منە ئاستی دووەمە کە شێواوی و شکاوی تاکی کورد دەبینم، کە چۆن دووژمنە ڕاستەقینەکانی گەلەکەی لەیادکردووە و بۆڵەبۆڵیەتی لە ئاست سوڵتە و دەسەڵاتێکی داماوی خۆیدا. لێرەوە دەتوانین ڕەخنەی جیهانبینی و فراوانی تێگەیشتنی، یەکەم چیرۆکنووسی کورد بکەن کە چەندە مەودای بینینی بەرتەسکە، ئەمەش ئەو ڕاستییە بەیان دەکات کە لەدایک بوونی هەر ژانەرێک دۆخ و هەلومەرجەکەی زۆر گرنگە کە لەپێش چاو بگیرێت. حکومەتی مەلیک مەحموود چونکە لە جوگرافیایەکی بەرتەسک و تەواو دانەمەزروادابووە، یاخود بەدێژایی مێژوو، گەلی کورد شکێنراوە خۆ هەر ئەوە چاوەڕێی دەکرێت کە جیهانبینی یەکەم چرۆکنووسی کورد هەر ئەوەندە بڕبکات. بەبڕوای من هێشتا تاکی کورد، چیرۆکی لە خەومای تێنەپەڕاندووە لەڕووی دەروونی و هزرییەوە، ئەم ڕایەشم پشت دەبەستێت بەوەی وا لەسەرەوە ئاماژەم پێدا، بەڵام چیرۆکی ئێستا تەواو جیاوازە و خاوەن جیهانبینی و بابەتگەلێکی هاوسەنگن بەنیسبەت چیرۆکی جیهانەوە.

ڕۆڵی ڕۆژنامە و بڵاوکراوەکان لە سەرهەڵدانی چیرۆکدا بێ گومان کارێگەریی بەرچاوی هەبووە، چونکە جیاواز لە هونەری گێڕانەوەی چیرۆک، کە خواستێکە و لە دەروونی چیرۆکنووسدا دێتە بوون، شتێک هەیە لەم بەینەدا بەهای تێکستە. بۆیە بە دەرفەتی دەزانم کە باس لە بەهای دەق بکەم، چونکە ڕاستەوخو پەیوەندیدارە بەو دەربڕینانەی ئێوەوە.. تۆ تەماشاکە، گریمانەی ئەوە بکە، گەنجێک هەیە لە شارێک لە قەزایەک لە گوندێک، جوانترین چیرۆکی نووسیوە، جوانترین شیعری نووسیوە، بەڵام چی لێ بکات؟ بڵاویبکاتەوە؟ کاتێک لە سایتێک ڕۆژنامەیەک گۆڤارێک بڵاویدەکاتەوە، بەهای ئەو جوانییە چییە؟ کێ دەتوانێت بیبینێت؟ یان چ بنەما و دادپەروەرییەک ڕەچاودەکرێت بۆ گەیشتنی تێکستی ئەو گەنجە؟ تۆ دەزانی ئێمە لە دۆخێکی تەواو قێزەونداین؟ لە تەواوی دنیادا میدیا لە ئاستە فراوانەکەیدا بە سیستمێک ڕێکخراوە، تۆ هەرچی بیت و سەر بەهەر ئایدۆلۆژیایەک بیت، ببە بەڵام بنەما و بەرچاوڕوونی کارکردن هەیە، دادپەروەریی هەیە بۆ چیرۆکنووسێکی گوندنشین و چیرۆکنووسێکی پایتەخت، ئەوەی وادەکات بەرهەمی یەکێک لەو دووانە گرنگ و درەوشاوەبێت، لەشکرێک میدیای ساختە و ڕوناکی بەرنامەبۆداڕێژراو نییە، بەڵکو جوانی و ئاستی تێکستەکەیە.. بەداخەوە فەوزایەک و جەجاڵییەکە، کە ئەوەی بەهای نییە خودی تێکستەکەیە، لەکاتێکدا جیا لەم بەها مەعنەوییە، گرنگە خاوەن تێکست، بەهای ماددیش بەدەست بێنێت، هەڵبەت نەک بەهای مەعنەویی و ماددی بۆ فەراهەم نابێت بەڵکو زۆرکات وێران دەبێت و ڕێچکەی ژیانی ئاسایی خۆی دەشێوێنێت، تۆ تەماشاکە خاوەن تێکست لە ناوەڕۆکی شیعرەکانیدا، لە شانۆنامەکانیدا، لە چیرۆک و ڕۆمانەکانیدا، لە وتارەکانیدا دژی سوڵتەیە، شەو و ڕۆژ لەبارەی مافی مرۆڤەوە دەپەیڤێت بەڵام لە دەزگایەکی بەرپرسێکی شەقاوەدا ئۆفیسی هەیە و بەخەڵکیش دەڵێ کۆیلە.

ئاساییە کەسێک قەل و قاز بەخێوبکات و جوانترین چیرۆک بنووسێت، ئاساییە ئالودەبوویەک جوانترین شیعر بنووسیت، بەڵام دادپەروەری هەبێت لە مافی بڵاوکردنەوە و پاراستنی بەهای تێکستدا. بەداخەوە لێرە، تەواو شتەکان ئاڵۆزکاون، دنیایەکی ساختە و فیرودەر هەیە کە زۆر کەسی جددیشی لەخشتە بردووە و کەوتونەتە ژێر ئەو هەژموونە ساختەوە. لێرەوە جودا لەو گرنگییەی کە باسمانکرد، کە ڕۆژنامە و بڵاوکراوەکان ڕۆڵی بەرچاوییان هەبووە لە لەدایک بوون و سەرهەڵدان و مانەوەی چیرۆک تا گەیشتۆتە دەستی ئێمە، هاوکات، گرنگتر لەمە، بەهای تێکستە، بەهای نووسینە، کاتێک ڕۆژنامەیەک، گۆڤارێک بە بنەمایەکی سەردەمیانە و هۆشیارییەکی تەواوە دێتە بوون، تۆی شاعیر، چیرۆکنووس، وتارنووس، ڕۆژنامەنووس، هەست بە بەهای ئیشەکەت دەکەیت، مەبەستە بنووسیت و بەهای نووسینەکەت کە بڵاوکردنەوە و دەنگدانەوەیەتی، ببینیت. ناڕاستەوخۆ توانای شاراوە کەشف دەبێت و دەتەقێتەوە، تواناکان گەشەبەخۆیان دەدەن و ڕۆحی داهێنەرانە پتر دەبووژێتەوە، هەربۆیە گرنگە ئەو پرسیارە بکەین گەر ڕۆژنامە و بڵاوکراوەکانی ئەو زەمەنە نەبوونایە جەمیل سائیبەکان لەدایک دەبوون؟

پێشتر باسی پەروەردەی ژانەرەکانم کرد، کەکاریگەری لەسەر ماهییەت و خاڵی وەرچەرخانی هەر ژانەرێک هەیە. مێژووی چیرۆکی کوردی، زۆر کۆن نییە و ئەو قۆناغەی واباسیدەکەیت، هێشتا هەر سەرەتایە بۆ لەدایک بوونی چیرۆک، بۆیە چیرۆکی کوردی بەگشتی لەو زەمەنەدا نەیتوانیوە، بەتەواوی شکڵ بگرێت و ناسنامەی خۆی پوخت و یەکلابکاتەوە. تۆ دەڵێی دەربڕینی ڕاستەوخۆ و پەند هتد، من دەبێژم بگرە خاوەن زمانێکی پەخشانئامێزن و خۆیان دەدەن لە سەرگوزشتە و حیکایەتە فۆلکلۆرییەکان، ئەمەش ئاساییە و هەل و مەرج و ژینگەی چیرۆک لەو زەمەنەدا بۆ کوردێک کە خواستی ئەوەی هەبووە تەنیا زمانەکەی لەبین نەچێت و خۆی پاکبکاتەوە لە وشەی زمانیی بێگانە، تشتەکی ئاساییە.. یان چیرۆک زمانێکی هێمائامێزی لە باوەشی خۆیدا جێکردۆتەوە، ئەمانە وەک باسمکرد پشت دەبەستن بەو هەلومەرجەی ئەو بەرهەمی تێدا لەدایک بووە، بەڵام گرنگە لەیادمان نەچێت، ڕۆڵی ئەزموون لەتەنیشت مەعیرفەدا نابێت لەپێش چاو نەگرین، کە ڕۆڵی بەرچاوی هەبووە لە کرچوکاڵی چیرۆک لەو زەمەنەدا، ئەمە جگە لە دواکەوتن و نەبوونی ئامرازەکانی چاپ و بڵاوکردنەوە و کرانەوە و ئاڵوگۆڕی وێژەی وڵاتان لەناو یەکدیدا کە زەحمەت بووە، هەموو ئەمانە کارتێکەری دەرەکی بوون، تا ئەزموون درووست ببێت و پەروەردەی چیرۆک گەشە بدات بەخۆی. یان ئەوەی، ڕەنگە بۆ ئەو قۆناغە جیاواز لە خەمی زمان، خەونی چیرۆکنووسان ئەوەبووە کە با ئەم گەلەش شتێکی هەبێت بەناوی چیرۆک. بۆیە ئاساییە چیرۆکی کوردی لە قۆناغەدا بەو کەم و کورتیانەوە خۆی بەیانکردووە. ئەمەی واباسمکرد بۆ دەربڕینی ڕاستەوخۆی پەیامیش درووستە، چونکە نابێت لەبیرمان بچێت، کە چیرۆک لە دنیادا، لەسەرەتاوە زۆر جیاوازبووە تا گەیشتۆتە ئێستا، پەیام لە چیرۆکی ئەوکاتدا، زۆر جار وەک ئامۆژگاریکار دەرکەتوە و هاتوە شیکاری کێشەکانی کردووە، دەردە کۆمەڵایەتی و خەمە گشتییەکانی لەکۆڵ ناوە، پانتاییەک بووە کە چیرۆکنووس وەک پێشبینایکار و ساڕێژکاری گرفت و ئاریشەکان خۆی ناساندووە، ئەمە جگە لەوەی کە کاراکتەر و پاڵەوانەکان لە چیرۆکدا، وێنای پێغمبەران و پاوچاکانیان دەرخستووە، هەڵبەت ئەمانە خەسڵەت و شێوەی چیرۆکن لەو زەمەنەدا. بەلای منەوە هۆکارێک یان، پاڵنەرێکی دیاریکراو بوونی نییە کە شاعیرێک چیرۆکێک یان کۆمەڵەچیرۆکێک بنووسێت، وەبە پێەوانەشەوە، چونکە بۆمن ئەوەی زۆرکات ناتوانم لە چیرۆکێکدا جێی بکەمەوە، ڕەنگە لە شیعرێکدا، زۆر بەجوانی بێتە بوون.. من بۆخۆم لە ڕەشنووسی چیرۆکی خۆمدا، شیعرم هەڵکۆڵیوە و بە پێچەوانەشەوە، بۆیە وایدەبینم ئەو بابەتە زۆرتر هۆکاری خودییە و پەیوەندی بە خودی نووسیارەوە هەیە کە تاچەند هێزی ئەوەی هەبووە لەپاڵ ژانەرە بنەڕەتییەکەی خۆیدا دەستبەرێت بۆ بونیادنانی ژانەرێکی تر. بەڵام بێگومان کارێگەری خۆیان هەبووە، هەم لە ئاستی زماندا، هەم لە ئاستی خوڵقاندن و لەدایکبوونی خەیاڵی جیاوازدا.

ئەزانی چۆنە، بەلای منەوە ئەم باسە زۆر گرنگ نییە، بابەتی تەنز لە چیرۆکی کوردیدا لە کەیەوە سەرهەڵدەدات، یاخود کێ خاوەنییەتی، شتێکی زۆر سەرنجڕاکێش نییە، چونکە چیرۆکی تەنزئامێز، یەکێکە لە فۆڕم و شێوازەکانی چیرۆک، کە دەبێت زۆر بە وریاییەوە مامەڵەی لەگەڵدابکرێت، چونکە چیرۆکنووس ناچاردەکات زۆر وردتر لە چیرۆکێکی ئاسایی هاوسەنگی کات و شوێن بپارێزێت و لایەنی سایکۆلۆژی کاراکتەرەکان بەدیقەتتر مانیفێست بکات، هەڵبەت جیا لەمانە زمان گرنگترین پشکۆیە کە چیرۆکنووس گەمەی لەگەڵ دەکات. ئەم ڕەوتی تەنزە لە دوو سەدەی ڕابردوودا لەنێو شانۆکانی سەرشەقامدا لە ڕۆژئاوا، زۆر بەربڵاوبووە، لەڕێی تەنزەوە پەیامە سیاسی و کۆمەڵاتییەکان خۆیان بەیانکردووە، تائەوەی لەنێو شیعر و چیرۆک و سینەماشدا جێی خۆی کردۆتەوە. ئەوەی وا پێی دەوترێت کۆمیدیای ڕەش، کە داهێنراوی سوریالییەکانە، بەلای منەوە بۆ چیرۆکی تەنزئامێز هەمان شتە.. لە چیرۆکی تەنزئامێزدا، خوێنەر بەتەواوی لە پارادۆکس دایە، لە ڕواڵەتدا کۆمیدییایەکە و لەناواخندا بەر تراژیدیاییەک دەکەوێت، کە خوێنەر لەیەک کاتدا پەلکێشی گریان و پێکەنین دەکات.. هەڵبەت ئەم فۆڕمە لەنووسینی چیرۆک، ئێستا زۆر گەشەی سەندووە، چیرۆکنووس زۆرکات جیا لەوەی لەڕێی بابەت و گوزارشتەکانەوە ئەم تەرزە لە چیرۆکمان بۆ دەئافرێنێت، هاوکات هەندێجار لەڕێی گەمەی تەکنیکەوە یان لەڕێی پلۆتی چیرۆکەکەوە تەنزێکی گەورەترمان نیشاندەدات. گرنگە ئاماژە بدەمە خاڵێکی زۆر گرنگ، کە دەبێت سەرەتا بپرسین تەنز کەی و لە کوێ سەرەەڵدەدات؟ لە وەڵامدا دەڵێین: بەبێ بوونی تراژیدیایەکی ڕاستەقینە، مەحاڵە تەنز لەدایک ببێت، هەربۆیە لەگەڵ دەرکەوتنی تراژیدیادا، تەنز ژینگە و زەمینەی سەرهەڵدانی دێتە ئاراوە، بۆیە بێ گومان لەنێو ئەو تراژیادیایانەی دنیای ئێمەدا، چیرۆکی تەنز ئامێز، بە فۆڕمی مەحکەمتر و زمانی ڕازاوەتر بوونی دەخشێنێت. ڕەنگە من لەگەڵ ئەو دیارکردنی زەمەندا نەبم، بەڵام لە بەرهەمی زۆر نووسەری کورددا بەر چیرۆکی تەنزئامێز کەوتووم. چەندین چیرۆکی فەرهاد پیرباڵ و چەند ڕۆمان و چیرۆکێکی شیرزاد حەسەن هەیە کە پانتاییەکی بەرچاوییان بە تەنز بەخشیوە، هەڵبەت زۆر چیرۆکنووسی تری گەنج. لێرەوە دەتوانین بڵێین بەڵێ چیرۆکنووسانی پاش ساڵەکانی هەشتا، تا ئێستا، تەنز لە چیرۆکی کوردیدا هەم نەشونمای کردووە هەم بوونێکی بەرچاو و کاریگەری هەبووە. ڕەنگە چیرۆکنووسێک نەبێت کە بیەوێت و بە ئامانج، چیرۆکێک بنووسێت، لەپێناو هەبوون و نەخشاندنی تەنزدا، بەڵام ئەوەی گرنگی تەنز نیشان دەدات، بەتەنیا بوونی سەرخۆی خۆی نییە، بەڵکو ئامرازێکە کە چیرۆکنووس لە زۆر بابەتدا پەنای بۆ دەبات و لێیەوە پەیام و توانای هونەری خۆی وەگەڕدەخات تا چیرۆکێک بنووسێت کە داگیریکردووە، من بەم چەشنە دەڕوانمە گرنگی و بوونی تەنز لە چیرۆکدا، بەدەرلەمە تەنز لەپێناو تەنز دا لەدایک دەبێت، کە زۆرکات وەک وتار و چیرۆکە هەواڵی لێدێت، لەم کاتەشدا تەنز و چیرۆک، ئەو لانەیە هونەریی و قوڵێتییەی کە هەیانە لەدەستیی دەدەن، وەگەرنا تەنز جگە لە ئامرازێک بۆ بەیانکردن و خوڵقاندنی چیرۆکێک، شتێکی تر نییە، گەر لەمە بترازێت، جۆرێکە لە گاڵتەجاڕی و تەنز ماهییەت و خەسڵەتە بنەڕەتییەکانی خۆی لێ ون دەبێت.

ئەدەب بەگشتی، خاوەن خەسڵەتی گۆڕانە، هەر ئەم خەسڵەتە درەوشاوەیەتی کە ئەو هەموو تەرز و پەلوپۆ و ڕێباز و قوتابخانە هەمەجۆرانەی لێ پەیدابووە، لەم نێوەندەشدا، چیرۆک، بەهەمان شێوە خاوەن خەسڵەتی گۆڕانە، بەردەوام لە قۆناغێکەوە بۆ قۆناغێکی تر و لە دەیەیەکەوە بۆ دەیەیەکی تر و لە شۆڕشی پیشەسازییەوە بۆ شۆڕشی تەکنۆلۆژی هەمیشە گۆڕانکاری بەرچاو لە چیرۆکدا بوونی هەبوو. ئەمەش زۆرکات، داهنێنراو و ئافرێنراوی توانای هونەری چیرۆکنووسان بووە، وە هەندێ جاریش، زەورورەت و پێداویستی و خۆگونجانی قۆناغەکە بووە، ئەوەی وا باستان کرد، نووسینی سەر دیوار و هەتا تەوالێتەکان، لە قۆناغی بەرگریدا، ڕۆڵیان هەبووە، لە نیشاندانی چیرۆکەکانی پشتەوەی دێڕەکان، هەم وەک کرانەوەی هۆش و کارتێکەری زهنییەتی تاک و کۆمەڵگە، هەم وەک ئاماژەدان بە چ چیرۆکگەلێک کە پێشبینی کراون یان ڕوودەدان.. تۆ تەماشاکە چ تەنزێکە بۆ ئێستای تاکێکی ئەم کۆمەڵگایە، کە بگێڕیتەوە لە قۆناغیی بەرگریدا لەسەر دیوا و بەرد و دەرگای تەوالێتەکان دروشمیی نەتەوەیی و شۆڕش و بەرخۆدان نووسراوە. چەند خەندەهێنە کە بیر لەوەبکەیتەوە، شۆڕش دڵی بە درووشمی سەر دەرگای تەوالیت و سەر دیوارەکان خۆش بووە بەڵام لە ناوەڕۆکدا چ تراژیدیایەک خۆی حەشارداوە.. بۆ هاشتاگ یش هەمان شتە، تۆ لەبری چیرۆکێکی تەواو لەبارەی فڵان ڕووداوەوە بنووسیت، چڕکراوەکەی بەکاردێنیت، لەو چرکەساتەدا ئەوەی سەرنجڕاکێشە، هاشتاگەکە نییە، بەڵکو پەیام و چیرۆکەکەی پشتەوەیەتی. گەر باس لە لایەنی هونەریی و پەیامی چیرۆک بکەن، بەر چەندین ئاست دەکەوین کە هەر کامەیان بگرین، جیاوازی زۆر لەمابەینیاندا هەست پێدەکرێت، بۆیە گەر وەڵامێکی ڕاستەوخۆت بدەمەوە و چاو دابخەم لە ئاست، ئاستەکانی دیکەی ئەم دوو بابەتەدا، ئەوا دەتوانم بڵێم، بەڵێ دەبێت، بەر لەهەر شتێک، چیرۆک، پەنجەمۆرێکی هونەرییانەی پێوەبێت، تا لە دەلاقەی لایەنە هونەرییەکەیەوە، جوانتر لە پەیام و ڕەهەندە شاراوەکانی چێژببەین و درک بکەین، ئەم وەڵامەش سەربەخۆیی و دانسقەیی چیرۆک نیشاندەدات، کە زۆر گرنگە هەموو تێکستێک کە لەچیرۆکەوە نزیکە، بە چیرۆک ئەژمارنەکەین.

لە ڕاستیدا، بەلای منەوە شتێکی زۆر بەرچاو نابینم لە فۆڕمە گشتییەکەی چیرۆکی ئەو دوو زەمەنەی وا دیاریتکردوون، بەڵام بابەتی تاکگەرایی و گۆڕانی شێوەی پاڵەوانی نێو چیرۆکەکان و جیاوازی بابەت، لەنێوان ئەو دوو زەمەنەدا گۆڕانکاریی بەرچاوی بەسەرداهاتووە، ئەمەش زۆر شتێکی سەرنجڕاکێش نییە، چونکە چیرۆکی پاش ڕاپەڕین و چیرۆکی پاش دوو هەزار و دە چیرۆکی زەمەنی خۆیانن.. ئەمە بەو واتایە دێت، کە ژینگە و بابەتی هەلومەرج کارتێکەرییانە و ڕۆڵی هەبووە لە درووستکردنی ئەو گۆڕانکارییانەدا. بەڵام بۆ شێوازی گێڕانەوە و تەکنیک و کاریگەری زمان و تاڕادەیەکیش خەم و ئازارەکان، هەست بە گۆڕانکاری و جیاوازیی دەکرێت، کە ئەمەش هێشتا زۆر بەرچاو نییە. لێرەدا، پێویستە ئاماژە بەوە بدەین کە کاتێک ئێمە دوو زەمەن وەردەگرین بۆ بەراوردکردن، زۆر گرنگە نووسەر لەبیربکەین و تێکست وەک بوونێکی سەربەخۆ وەربگرین، چونکە گەر ئەمە نەکەین ئەوا دەکەوینە هەڵەیەکی کوشندەوە.. تۆ تەماشای بەرهەمی چیرۆکنووسێک بکە لە ساڵانی نەوەدەکاندا، دیسان لە بەرهەمی هەمان چیرۆکنووس وردبەرەوە لە دوو هەزار و بیست و یەک دا، ئایا ئەو گۆڕانکارییانە، گەر هەبێت و توانیبێتی لەگەڵ پێهاتە نوێکانی دنیادا تەریب ڕێ بکات، بەتەنیا داهێنراوی نووسەرە یان کارێتکەری دەرەکی و بابەتی کاریگەری لەسەر داناوە، بۆیە دەبێت واز لە چیرۆکنووس بهێنین و تەنیا چیرۆکی ئەو دوو زەمەنە چاو لێ بکەین.. لێرەوە دەتوانین ئاسانتر و جاوانتر گۆڕانکارییەکان ببینین.