پێكەوە كۆبوونەوەی پارێزگاریی ئاینی ‌و عەقڵانیە تی میتۆدی

((ئیبن خەلدون )) وەك نموونە

بە شێوەیەكی گشتی وا دێتە پێش چاو، كە كۆكردنەوەی پارێزگاریی یاخود موحافیزكاری ئاینی‌و كرانەوەی فیكری و عەقڵانیەت و بیركردنەوەی زانستی، نەگونجاو و ناسازگارە . وەك رێسایەكیش بۆ ئەوەی كرانەوەی فیكری‌و زانستی هەبێت، دەبێت پێشتر نوێبوونەوە‌و چاكسازی ئاینیمان هەبێت. بەس پێم وایە ئەم رێسایە گشتی نیە، ئەمەش لە (ئیبن خەلدون) و كتێبە گرنگ و مێژووییەكەی (المقدمە)دا دەردەكەوێت.

گەر بە سەرنجەوە ئەم كتێبە بخوێنینەوە بە ئاسانی پێچەوانەی ئەو رێسایەی سەرەوەمان بە كەسێتی‌و بیركردنەوە ‌وجۆری ئیشكردنی خەلدوندا بۆ دەردەكەوێت.

ئیبن خەلدون لە (المقدمە)دا لە ڕووە ئاینیەكەیەوە بە تەواوی پارێزگارە . زۆر بە سانایی بیروڕا ئاینی‌و فیقهی ‌و كەلامیەکانی، دەچنە چوارچێوە تیۆریی‌و كردەییەكانی (ئەهلی سوننە و جەماعە)وە . ئەو لە كاتێكدا بە نوسینی ئەم كتێبە بناغەی زانستێكی نوێ‌ی نەك بۆ موسڵمانان ‌و تەنانەت بۆ مرۆڤایەتیش دانا، رێبازێكی نوێ‌ی عەقڵانی بۆ تێگەیشتن لە دیاردە‌و رووداو ‌و گۆڕانكاریەكانی كۆمەڵگە‌و شارستانیەت ‌و مێژوو دەسەڵات خستە ڕوو، كەچی كاتێك دێتە سەر باسی شەڕی نێوخۆی موسڵمانان‌و جەنگەكانی (جەمەل)‌و (سەففەین) ‌و دوای ئەوان، هەمان تێڕوانینی چەقبەستوو ‌و پارێزگارانەی ئەهلی سوننە دووبارە دەكاتەوە؟! چەمكی عەدالەتی هاوەڵ ( عدالە الصحابە) دەكات بە هۆكاری داڕنینی بەرپرسیارێتی سیاسی‌و ئەخلاقی و دینی ،لەئەستۆی كەس‌و لایەنە بەشەڕ ھاتووەکان! تەنانەت لەم پێناوەدا بەجۆرێك وێنای نیاز‌و مەبەست‌و پاڵنەریان دەكات، وەك ئەوەی چووبنە سەرووی مرۆڤ بوون‌و لە هەموو هەست‌و حەز‌و لایەنگرییەك شۆرابنەوە‌و بە دەربڕینی (ڕاوڵز) چووبنە پەردەی نەفامی ئیسلامیەوە. دوای پاساودانی ئەوەی رووشی داوە لە ڕێ‌ی كاراكردنێكی مێژوویی‌و سیاسیانەی چەمكی (ئیجتهاد)ەوە، بە هەمان شێوەی هەڵوێستە تەقلیدییە سوننیە مێژووییەكە، داوای هەڵبژاردنی بێ‌دەنگی لەبەرامبەر ئەو روداوانە و سەرقاپ نانەوە و سپاردنیان بەخوا دەكات؟!!

لە پەیوەندی بە ململانێ‌ی نێوان گروپ ‌ورێچكە‌و قوتابخانە فیكری‌و كەلامیەكانیش، جگە لە رەتكردنەوەی دیدی شیعی وەك بەرامبەرە زەقەكەی ناسنامەی سوننی لە مێژوودا، موعتەزیلەكانیش دەكوتێ‌ ‌و وێنای گروپێكی دەرەوەی ماڵە گەورەكەی سوننەیان لێ‌ دەگرێت! كە لە پەرەسەندنە مێژووییەكەی خۆیدا ئەشعەریەت ‌و فیقهی چوار مەزهەب‌و پێشەواكە، بوون بە بەشێك لە پێكهێنەرانی ناسنامەكەی!! رەتی بەشێ‌ لەو رەخنانەش دەكاتەوەكە لەلایەن قوتابخانەی فیقهیەوە ئاراستەی قوتابخانەی عیرفانی ‌و سۆفیزم كراوە ‌ومەعقولیەت ‌و رەوایەتی بە كەرامەت‌و سەرچاوە رۆحی و نادیارەكانی مەعریفەی سۆفیگەری و عیرفان دەدات،؟! رەنگە بۆ هەندێ‌ كەسیش ئەمە بە دژ بەیەكی لە فیكر‌و بیركردنەوەی (ئیبن خەلدون) لە قەڵەم بدرێت و بە لاوازیش بۆی دابنێت. بەڵام لەڕاستیدا مەرج نیە مەسەلەكە هەمووی بەو جۆرە لێكبدرێتەوە، چونكە ئەو بۆ ئەم بەیەكەوە بوونە پشت بە هەندێ‌ پێشگریمانە دەبەستێت لەوانەش :

‌أ.جیاكردنەوەی بازنەی زانستیە عەقڵی‌و نەقڵییەكان ، لەم ڕوەشەوە گەیشتۆتە دوو بەرەنجام :

(1) رۆڵی عەقڵ لە زانستیە نەقڵیەكاندا سنوردارە. بیستن ‌و شوێنكەوتن بنەڕەتە . هەڵوێستی بەرامبەر زانستی كەلامیش زۆر نزیكە لێی ‌وئەركێكی وەزیفی كاتی پێ‌ بەخشیوە ، عەقڵ لێرەدا پاشكۆیە.

(2) لە بازنەی زانستە عەقڵیەكاندا (كە جگە لە زانستە شەرعیەكان هەموو زانستەكانی تر دەگرێتەوە)، قسەی یەكەم هی عەقڵە‌و بە گوێرەی رێسا عەقڵی‌و لۆژیكی و زانستەكانیش تاوتوێ‌ی پرسەكان دەكرێت ،. لەڕوویەكی تریشەوە، زانستە عەقڵیەكان لە سۆنگەی نانەقڵی‌و نا ئاینی بوونیانەوە، ناسنامەی ناوچەییان نیە و لای هەموو نەتەوە و خاوەن ئاین و مەڵبەندە ژیاریەكان دەست دەكەون‌و سوود لە یەك دەبینن‌و كار لەیەك دەكەن و جیهانین.

‌ب.​ بردنە دەرەوەی مەسەلەی تێگەیشتن لە سیاسەت‌و دەسەڵات ‌و ئەو كودەتایەی لە مێژووی ئیسلامیدا روویدا، بۆ دەرەوەی بازنەی حوكمە فیقهی‌و ئەخلاقیە سادە باوەكان ‌و مامەڵە لەگەڵ كردنی وەك پێدراوێكی واقیعی.

‌ج.​ سەنجدان لە شەریعەتی خوایی لە گەردووندا، كە لەڕێسا و سونەنە مێژوویی ‌و كۆمەڵایەتی ‌و شارستانیەكاندا بەرجەستە دەبن‌و سەبارەت بە ناسنامە ئاینی ‌و نەتەوە جیاوازەكان یەكسانن. ئەمەش پێمان دەڵێت : دەكرێت پارێزگاربوون لە ئایندا رۆڵی هاوسەنگ نەك رێگر لە كەسێتی بیرمەند‌و سیاسەتمەداردا بگێڕێت. بە مەرجی لەیەكتر جیاكردنەوەی كایەكان و مافدان بە عەقڵ ‌و سیاسەت لە كایەكانی خۆیان‌و دووركەوتنەوە لە بیدعەی هەمەلایەنە بوونی ئیسلام و ئاین بەئاینی کردنی سیاسەت ، بەو جۆرەی بزاڤ ‌و بیری ئیسلامیی نوێ‌ لەژێر كاریگەری رووداوەكان ‌و كاردانەوەكاندا دایانڕشتووە . بەڵکو زیاد لەوە، کۆمەڵگە موسوڵمان نشینەکانی ئەمڕۆ، پێویستیان بە گرێبەستێکی سیاسی و کۆمەڵایەتی نوێ ھەیە کەلە سایەیدا، پارێزگاریی کۆمەڵایەتی ودیموکراسی توانای سازان و بەیەکەوە ھەڵکردنیان ھەبێت.

ئەبوبەكر كاروانی