كێ سودمەندی قەیرانی ئابوورییە؟

باڕۆنەكانی دزی Robber barons
بارۆنەكانی دزی تێرمێكی ئابووریی سیاسیە لە سەدەی نۆزدەیەمدا بۆ ئەو سەرمایەدار و خاوەنكار و كارخانەی پیشەسازی و خاوەن بانكانە بەكاردەهات كە لە ڕێگای قۆرخكردنی بازار، پەیوەندیی نایاسایی و چەوسانەوەی كرێكار ، مامەڵەكردنی نائەخلاقی و بە كۆیلەكردنی خەڵكییەوە سەرەوت سامانی زۆریان بەدەستهێنابوو، خەمی گەورەی ئەمانە تەنها سەركەوتن و گەشەكردنی سەروەت و سامانی خۆیان بوو، بۆ ئەم مەبەستەش لە هیچ ڕێگایەكی نادروست نەدەسڵەمینەوە، سامانێكی یەكجار زۆریان لە ژیر ناوی ئازادی و لیبراڵیزمدا كەڵەكەكردبوو، بەڵام بە جۆرەها تاكتیك و میكانیزم كە ئەمرۆ ئەو جۆرە كارانە بە تاوانی ڕێكخراو ناودەبرێت، وەك گرتن و كوشتن ، ترساندن و پیلانگێری جۆراوجۆر، فێڵ و دەستبڕین، بەرتیل و دەست تیكەڵكردن لە گەڵ پیاوانی حكومەتدا……تد.

لێرەدا هەندێك لە ناودارترین بارۆنەكانی دزی لە سەدەی نۆزدە باس دەكەین، یەكەم جون جاكوب أستور، كە بازاری خوڕی لە ئەمریكادا پاوانكردبوو ، كاتێك ڕكابەرەكانی لای حكومەت شكاتی حاڵی خۆیانكرد، جاكوب و هاوڕێكانی پەنایان بۆ هێز و توندووتیژی برد، لە ڕێگەی سامانەكەیەوە پیاوانی سیاسی و حكومەتی كڕی و بۆ پشتیوانی خۆی بەكاریهێنان، كاتێك مرد دەوڵەمەندترین كەسی ئەمریكا بوو.

دووەم جمیس فیسك ، شارەزایەكی بواری دارایی بوو لە وۆلستریت، زۆربەی سامانەكەی لە ڕیگای فڕوفێل و دەستبڕین و ڕێككەوتن لەگەڵ حكومەت و پێدانی بەرتیل بەدەستهێنا بوو. سێیەم لیلاند ستانفورد كە ئیستا زانكۆی ستانفۆرد بە ناوەوەیە، ستانفۆرد وەك سیاسییەك دەستیپیكرد، بەڵام پۆستە سیاسییەكانی بۆ خزمەتی كارەكەی بەكارهێنا، لێرەوە سامانێكی زۆری پێكەوەنا، كاتێك مرد خاوەنی 18 ملیار دۆلار بوو بە نرخی 2014. چوارەم جون .د رۆكفلر، لە ڕێگای پاوانكردنی پیشەسازیی نەوتەوە سامانێكی یەكجاری زۆری كەڵەكەكردبوو، ئەو بۆ تێكشانی ڕكابەرەكانی لە بازار، لەگەڵ كۆمپانیاكانی هیڵی ئاسن و پیاوانی حكومەت ڕێكەوتبوو، سەرئەنجام(%90 ) بازاری نەوتی كەوتە دەست. بارۆنی دزی هاوچەرخیشمان زۆرن كە ئێمە ڕۆژانە گۆڕانی بە باڵایاندا دەچڕین ، كۆڤید ١٩ باشتر پەردەی لەسەر ئەم دۆخە هەڵماڵی، داتاكان ئەوەمان پێ دەلێن كە قەیرانی ئابووری و پەتا چۆن خاوەنكاری بچوك و ماماناوەندی توشی داشكانی كەمەرشكێنی ئابووری كردووە، چۆنیش سامانی ملیاردێرەكانی چەندجارە زیاد كردووە.

پەتا و بزنسی بچوك
بزنسی بچووك و مامناوەند كۆڵەكەیەكی گرنگی ئابوورییە ، كاریگەریی زۆری لەسەر كەمكردنەوەی هەژاریی و نادادپەروەری هەیە، ئەم مۆدیلەی كار بە شێوەیەكی سروشتیتر و دادپەروەرانەتر پرۆسەی دابەشبوونی داهات لە نێو چین و توێژەكانی كۆمەلگە رێكدەخاتەوە .

لە زۆربەی دەوڵەتاندا كۆڤید ١٩ كاریگەریی زۆر خراپی لەسەر بزنسی بچووك و مامناوەند داناوە، لە هەندیك دەوڵەتدا نزكەی(%75) ی بزنسی بچووك بەهۆی كۆرۆنا ڤایرۆسەوە داخراوە، بەشێكی زۆری ئەم خاوەنكارانە هەرچی سەرمایەی ژیانیان هەیە لەو كارەدا داناوە، داخستن و بێبازاری بۆ ماوەیەكی زۆر بۆ ئەوان تاقەت پرۆكێن و ئەستەم دەبێت، ناچاریان دەكات دیسان لە سفرەوە دەست پێبكەنەوە، هەڵبەت ئەگەر دەرفەت و بواری ئەوەیان هەبێت.

توێژینەوەكی نوێ ڕوونی كردۆتەوە، بڕیاری داخستتنی بازار لەلایەن حكومەتی ئەمریكییەوە زیاتر كەمینەكانی توش گرفتی ئابووری كردوە. رۆبیرت فیرلی پرۆفیسۆر لە زانكۆی كالیفۆرنیا، لە توێژنەوەیەكیدا باسی ئەوە دەكات لە ماوەی مانگی شوبات بۆ كۆتایی مانگی نیسانی 2020 ژمارەی خاوەنكار و بزنسی بچوك لە سەر ئاستی ئەمریكا بە بڕی3.3 ملیۆن كار و بە ڕێژەی(%22) كەمیكردوە، ئەو دەڵێت ئەگەر لەسەر ئاستی كەمینە نەژادییەكان سەیری ژمارە و داتاكان بكەین، ئەوا دۆخەكە دژوارتر و نالەبارتر دەردەكەوێت، كۆڤید ١٩ و داخستنی بازار بە رێژەی (%41 ) زیانی بە بزنسی ئەمریكییە – ئەفریقاییەكان گەیاندوە، زیانەكە بۆ ئەمریكاییە ئیسپانی زمانەكان( %32)ە ، لە كاتێكدا تەنها (%17 ) بزنسی سپی پێستەكان دووچاری داشكان بووە، بە گشتی نزیكەی (44 )ملیۆن كرێكار بێكاربوون، نزیكەی(4 ) ملیۆن خێزان توانای دانەوەی رەهنی خانووبەرەیان نییە، بەشی زۆری ئەمانە لە چینی خوارەوە و چینی ناوەندی كۆمەڵگەی ئەمریكان. بەڵام پێدەچێت دۆخەكە بۆ دەوڵەمەند و سەرمایەدارەكان و ئەوانەی لەسەرەوەی هەرەمەكەن جۆریكیتر بێت .

كۆڤید ١٩ و كەمینەی سەرمایەدار
بە پێی توێژینەوەیەكی شیكاری كە پەیمانگای لێكۆلینەوە سیاسیەكان ئەنجامی داوە ، لە دوای سەرهەڵدانی پەتای كۆڤید ١٩ وە، بە دیاریكراوی لە ناوەڕاستی مانگی ئازار تا ناوەراستی مانگی حوزەیرانی 2020، سامانی ملیاردێرەكانی ئەمریكا بە ڕێژەی(%20 ) زیادیكردوە، بە شێوەیەكی گشتی سامانی (643)سەرمایەداری ئەمریكایی لە (2.9) ترلیۆن بۆ (3.5) ترلیۆن دۆلار زیادیكردوە .

سامانی پێنج ملیاردێرە ناودارەكەی ئەمریكا و جیهان (جیف بیزۆس ، بیل گەیتس ، مارك زوكربیرگ ، وارین بافت و لاری ئەلیسۆن ) تەنها لە ماوەی ئەم سێ مانگەدا بە بری(101.) ملیار دۆلار زیادیكردوە:
– سامانی بیزۆس بە رێژەی (%38.7،) و بڕی ( 43.8 ملیار دۆلار )
– بیل گەیست بە رێژەی ( %12)بڕی٠(11.5ملیار )
– مارك زوكربێرگ بە رێژەی (%58) بڕی ( 32 ملیار )
– وارن بافت بە ڕێژەی (%6 ) بڕی (4 ملیار )
– ئیلیسۆن بە ڕێژەی (%17 ) بڕی (10 ملیار ) زیادی كردوە، جگە لەم پێنچ ناودارە، دوازدە ملیاردێریتر سامانەكەیان دووجار- تا پێنج جار زیادی كردوە، ئەمە لە كاتێكدا چینی خوارەوە و ناوەندی كۆمەڵگە لە دۆخێكی سەختدا دەژین.

فرانك كلیمنتی، بەرێوبەری دەزگای ئەمریكا بۆ دادپەروەری باج، دەڵێت شەپۆلی زیادبوونی سەرمایە و سامانی ملیاردێرەكان لە زەمەنی پڕ لە قەیرانی ئابووری و سایكۆلۆجی و تەندروستیدا، یەكەم، نیشانەی هەبوونی لاسەنگییەكی گەورەی بونیادییە لە سیستەمی ئابووری سیاسیی ئەمریكا، دووەمیشیان، نیشانەی هەبوونی چەندین شێواز و شێوەی نادادی و نایەكسانی ئەو سیستەمەیە.

ژنە نوسەری كەنەدی نائومی كلاین لە كتیبی The Shock Doctrine دا دەڵێت حكومەت و كەمینەی دەسەلاتداری سیاسی و ئابووری هەمیشە لە هەوڵدان چۆن قەیران و تەنانەت كارەساتی سروشتیش لە خزمەتی ئەجێنداكانی بازاڕی ئازاد و ئایدۆلۆجیای كوڕانی شیكاگۆ بەكار بهێنن، ئەو لە تازەترین وتاریدا دەڵێت لە كاتێكدا پەتای كۆرۆنا ڕۆژانە هەزاران كەسمان لێ دەكوژێت، كەچی كۆمپانیا گەورەكانی بواری تەكنۆلۆجیا لە هەوڵی قۆستنەوەی دەرفەتدان بۆ فروانكردنی هێز و هەژموونی خۆیان و پاوانكردنی زیاتری بازار و كایە ئابوورییەكان، لە خەمی پڕكردنی زیاتری گەنجینەی خۆیاندان.

كلاین باسی ئەوەمان بۆ دەكات چۆن كۆمپانیاكانی خانووبەرە كەڵكی خراپ لە كارەساتێكی سروشتی وەك زریانی كاترینا Hurricane Katrina ی ساڵی 2005 وەردەگرن بۆ داگیركردنی موڵكی خەڵكی ئاسایی لە ژێر ناوی دووبارە بونیادنانەوەی گەڕەكە میللییەكان، ریچارد بایكر، كۆنگریسمانی كۆمارییەكان بەڕاشكاوی گوتی ( ئەوە گرفتی نیشتەجێبوونی میللی لە شاری نیو ئۆریلینز چارەسەر بوو، ئەوەی كە بە ئێمە نەكرا ،خودا ئەنجامیدا ) كۆمپانیاكان هاتن ئەوەی كە موڵكی گشتی بوو كرا بە موڵكی تایبەت، میلتۆن فریدمان كە خاوەنی بیرۆكەی سەرمایەداری بێسنور ( بێ قەید و مەرج) ە ، ئەو كاتە تەمەنی ٩٣ ساڵ بوو، زریانەكەی وەك دەرفەتێك سەیر كرد، لە گۆڤاری ۆلستریت وتارێكی نوسی، ئاماژەی بەوەدابوو ، (كە قوتابخانەكانی شاری نیو ئۆریلینز هەموو وێرانبوون، خانووەكانیش بە هەمان شێوە، ئەمە كارەساتە، بەڵام لە هەمان كاتیشدا دەرفەت و چانسێكی زۆر باشە بۆ چاكسازی لە پرۆسەی خوێندن و پەروەردە)، سەرئەنجام لەبری ئەوەی حكومەت بێت و قوتابخانە حكومییەكان نۆژەن بكاتەوە و بونیادی بنێتەوە، هەمووی رووبەڕووی كەرتی تایبەت كران، جۆرج بوشی كوڕیش بۆ ئەم مەبەستە پشتیوانی دارایی و مەعنەویی لە كوڕانی شیكاگۆ كرد، پێش زریانی كاترینا 123 قوتابخانەی حكومی لە شارەكەدا هەبوو، بەڵام ئەمرۆ تەنها چوار قوتابخانە هەیە.

هەرێمی كوردستان و بارۆنەكانی دزی
ئایدۆلۆژیایی سەرمایەداری و نیولیبرالیزم دەیەوێت دەستی بە هەموو جێگایەك بگات، ئەو لە ژێر پەردەی بازاری ئازاد و ئازادی بازرگانیدا دێت، بەڵام هەمان تاكتیك و تەكنیكەكانی سەدەی نۆزدە لە فۆرمی پاوانكردن و دەست تێكەڵكردن و داگیركردن …تد بەكاردێنیت ، هەرێمی كوردستان هەنگاوێك بانتر لەو فۆرمەی پێادە كردوە ، لێرە زۆربەی زۆری سیاسیەكان هەر خۆیان بازرگان و سەرمایەدار و قۆرخكارن و كایە هەستیارەكانی ژیانی ئابوورییان لە رێگەی وەكیلەكانیانەوە پاوانكردوە، ئەمە جگە لەوەی لە ئاستەكانی خوارتردا فۆرمی دەست تێكەڵكردن و كاركردن بە پرۆكسی و سێبەر كاری خۆی دەكات ، بۆ نموونە كەرتی خانووبەرە ، ئەو سەرمایەدارانەی كە لە پرۆژەی سیتی و شارە مۆدێرنەكاندا سەرمایەگوزارییان كردووە، كەرتی نەوت و كەرتی پەیوەندیی و كۆمینیكەیشن، هەموو فۆرمەكانی فێڵیی یاسایی و دەستبڕین و دەست تێكڵكردن لە گەڵ پیاوانی سیاسی و حكومیدا بە روون و ئاشكرا بوونی هەیە، تەنانەت ئەگەر پێویستی كردبێت ئەوا هێز و چەكیش بەكارهاتووە.

ئەو وێرانبوون و داشكانەی ئەمرۆ لە كەرتی تەندروستی هەرێمی كوردستاندا دەبینڕێت، دوور نییە ئامانجێكی هاوشێوەی لە پشتەوە نەبێت. ئەویش نابووتكردنی یەكجاری كەرتی گشتی و ڕێگا خۆشكردن بێت بۆ پرۆسەی بەتایبەتیكردن، شكان و نابووت كردنی كەرتی گشتی و جێگرتنەوەی بە كەرتی تایبەت لە كەرتە هەستیارەكانی وەك تەندروستی و پەروەردە و خوێندن گورزی كەمەرشكین لە بەرژەوەندی هەژار و كەم دەرامەت و تەنانەت چینی ناوەند و مووچەخۆری هەرێمی كوردستان دەدات، لە هەمانكاتدا دەرفەتێكی باش بە بارۆنەكانی دزی بۆ قۆرخكردن و خۆدەوڵەمەند كردنی زیاتر دەبەخشێت.

سەرنج بدەن ئەوەی كە زیانی بەركەتووە بە زۆری خەڵكی سادە و مووچەخۆر و كاسبكاری ئاساییە، لە ٢٠١٤ وە قەیرانی ئابووری بەرۆكی هەرێمی كوردستانی گرتووە كۆمپانیاكانی پەیوەندی یەك سەنتیش نرخی خۆیان دانەبەزاندوە، كۆمپانیاكانی خانووبەرە یەك دینار نرخی خزمەتگوزارییان دانەبەزاندوە، كە لەبنەڕەتدا نەدەبوو شتێك هەبێت بە ناوی پارەی خزمەتگوزاری، بە پێچەوانەوە، بەردەوام مووچە بڕین و كەمكردنەوە هەبووە، بەردەوام باج و رەسم بە شێوەیەكی زۆر نادروست لە سەر هاوڵاتیان زیادیكردوە، كە وابوو ئێستا تۆ بڕیار بدە كێ سودمەند و كێ زەرەرمەندی قەیرانی ئابووری و پەتای كۆڤید ١٩ بووە ؟

د. رزگار عەبدولكەریم عەبدولعەزیز

دكتۆرا لە ئابووری و ئەندامی مونتەدای ئابووری كوردستان