لە جوغزی سەربەخۆییدا لە گەڵ كۆتایهاتن بە دەسەڵاتی رژێمی بەعس لە 2003دا، پەیوەندییەكی چلۆنایەتی نوێ لە نێوان حكومەتی نوێ عێڕاق و حكومەتی هەرێَمی كوردستان درووست بوو.
ئەم پەیوەندییە لە ژێر كارتێكردنی كۆمەڵێك هۆكار و فاكتەری جۆراجۆر بوون، لەوانە گۆڕانكاریكردن لە عێڕاقدا بە هۆكاری دەرەكی و داگیركردنی لە لایەن ئەمەریكاوە ئەنجام درا، و رۆڵی پێكهاتەی سوننە لە پرۆسەی سیاسی نوێ لە عێڕاقدا نەبوو، و یەكەم جاریش بوو لایەنی سیاسی شیعە بە پشتگیری ئێران لە دەسەڵات نزیك بنەوە و ئەزمونیان وەك میراتگری نوی دەوڵەتی عێڕاق نەبوو، و ڕۆڵی لایەنی كوردستانی لە پرۆسەی سیاسی و سەرلەنوێ بنیاتنانەوەی دەوڵەتی عێڕاق بەرچاو بوو.
لەم هەلومەرجەدا ڕێكەوتن لە سەر دەستنیشانكردنی رێژەی 17% ی بودجەی عێراق بۆ هەرێمی كوردستان كرا، كە بۆ ماوەیك بنەمای رێكەوتنەكانی دانانی بودجە لە عێڕاقدا بوو، هەرچەندە بە شێوەیەكی كردەیی ئەم رێژەیە فەرامۆش دەكرا. لەو ڕەوشەدا كاتێك باس لە ڕۆڵی هەرێمی كوردستان لە پرۆسەی سیاسی عێڕاق و دامەزراندنی حكومەتی فیدڕال دەكرا، ئەوا بە هۆی بوونی هاوپەیمانی كوردستانی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێڕاق، و یەك هەڵوێستی كوردستانی، ئەو ڕۆڵە بە تای تەرازوو دادەنرا.
ئەم ڕەوشە بە بەرز و نشێوی و بوونی رێكەوتن و ناكۆكی تا ڕادەیەك دە ساڵ بەردەوامبوو. بنەمای سەرەكی ئەم ئاراستەیە بەند بوو بەوەی كە پرۆسەی سیاسی لە عێڕاقی نوێدا لە سەر پرنسیپەكانی تەوافق و شەراكەت و هاوسەنگی، نەك كەمایەتی و زۆربە، ئەنجام بدرێت.
ئەم هاوكێشەیە لە پەیوەندییەكاندا لەلایەن عەقلیەتی سیاسی دەسەڵاتی نەتەوەی باڵادەست زەمینەی قایلبوون و قەناعەتی تێدا نەبوو، بۆیە دەكرێ بڵێن حاڵەتێكی دەرهاوێشتن لە دەستوری پەیوەندی مێژوویی نێوان دەوڵەتی عێڕاق لە كاتی دامەزراندنییەوە لە گەڵ كوردستانی باشور، بوو.
لە ماوەی ئەو دە ساڵەی ئاماژەمان پێكرد دەسەڵاتی سیاسی نەتەوەی باڵادەست شوێن پێی خۆی كردەوە و دەسەڵاتی ناوەندی سەقامگیر دەكرد و بەرەو ڕەهابوون دەچوو، و خۆی لە جێبەجێكردنی شایستە دەستورییەكان دەدزییەوە، و تای تەرازووەكان بە جۆرێكی دیكە لە بەرژەوەندی خۆی ئاراستە كرد، و بە دیاردەی میلشیایی و دروستكردنی حەشد و دەوڵەتی قوڵ و هاوتەریپ واقیعێكی نوێ لە پەیوەندی خۆی لە گەل حكومەتی هەرێمی كوردستان سەپاند. ئەم واقیعە نوێیە لە بواری بڕینی موچە و پێنەدانی شایستەی دارایی و جێبەجێنەكردنی دەستور و بەكارهێنانی هێز لە گرفتە سیاسییەكان، ڕەنگی دایەوە.
بەم جۆرە ئێستا پەیوەندی نێوان دەوڵەتی عێڕاق و كوردستانی باشور بۆ دۆخ و ڕەوشە بنەڕەتییە مێژووییەكەی خۆی گەڕایەوە، و توافق و شەراكەت و هاوسەنگی لە مێژووی پەیوەندی نێوان دەوڵەتی عێڕاق و كوردستانی باشور ماوەیەكی ئێجگار كورت بوو ، و سەرلەنوی دەوڵەتی عێڕاق فشاری جۆراجۆری بەكارهێنا، و بۆ سیاسەتی تەعریب و گۆڕانكاری دیموگرافی و شەڕی دەروونی و پەنابردنە بەر هێزی دەرەكی بە مەبەستی خۆ بەهێزكردن گەڕایەوە، و درزخستنە نێو پەیوەندی لایەنە كوردستانییەكان و قوڵكردنوەی ناكۆكییەكان لە نێوانیاندا، سیاسەتی سەرەكی ناوەندەكانی بریارە لە حكومەتی فیدڕاڵدا بوو.
لە هەلومەرجی ئێستادا ڕێكەوتنی 17%ی بەشی كوردستان لە بودجەی عێڕاقدا تەنانەت لایەنە كوردستانییەكانیش باسی ناكەن، و حكومەتی هەرێم بە رێژە كۆنەكەی نەوت بەرامبەر خۆراك كە 12% یە دوای بڕینی خەرجی سیادی و حاكمە و مەرجەكانی دەوڵەتی عێڕاق بۆ پێَدانی ئەو رێژەیە لە بودجەدا قایلە، كەچی هیچ گرەنتییەك بۆ ناردنی ئەو بەشە بودجەیە نییە. لەلایەكی دیكەوە پەلاماردانی تەعریب و بە شیعەكردن و دەركردنی جوتیارانی كورد لە خاكی بابوباپیریان لە كەركوك لە بەرچاوی ناوەندەكانی بڕیار لە عێڕاقدا بەردەوامە.
لەم ڕەوشە ناهەموارەدا كە پاشەكشەیەكی دیارە بۆ بزوتنەوەی رزگاریخوازی نیشتمانی گەلی كوردستان، و لە گەڵ نزیكبوونەوەی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێڕاق لە جیاتی كار بۆ یەكبوونی ماڵی كوردستانی و گەڕانەوە بۆ بنیاتنانەوەی هاوپەیمانی كوردستانی بكرێت، هەر یەك لە پارتی و یەكێتی بە جیا شاند بۆ بەغدا دەنێرن، و بە پێی هەندێ هەواڵ باس لەوە دەكرێت كە لەوانەیە بۆ ئەم هەڵبژاردنە پارتی لە گەڵ عامری و فەیاز ، و یەكێتی لە گەڵ ڕەوتی سەدڕ و حیكمە هاوپەیمانی ببەستێت.
ئەم ئاراستەیە بۆ دابەشكردنی هێزە كوردستانییەكان و دابەشكردنیان بە سەر ڕەوت و هاوپەیمانە عێراقییەكان هەمان ئەو ئاراستەیەیە كە ڕەوتی سیاسی شیعە لە گەڵ سوننەكاندا بەكاری هێنا، و مەرجەعیەتێكیان بۆ سوننە نەهێشت، و هەڵبەتە لەم خاڵەشدا دوور نییە ئەم ئاراستەیە لە گەڵ ئەو بۆچونانە بگونجێت كە پێی وایە لەم رێگایەوە كە دابەشكردنی حزبە كوردستانییەكانە بە سەر هاوپەیمانە عێڕاقییەكان، و باس لە هەرێمكردنی سلیمانی دەكرێت، یەكێتی دەوڵەتی عێڕاق دەپارێزرێت، و دوو هاوپەیمانی و كتلەی گەورە لە سەرانسەری عێراقدا درووست دەكرێت، و ئەم بۆچونەش بە نیسبەت ئاراستەی سیاسی لە ئێراندا نزیكە لە مۆدێلی پارێزگاران و ریفۆرمخوازان كە لە ئێراندا گەمەی دەسەڵات و ئۆپۆزیسیۆن دەكەن، و ئاڵوگۆڕی دەسەڵات لە چوارچێوەی مانەوەی شوناسی رژێم دەكەن، و بە هەمان شێوە نزیكە لە گەمەی سیاسی ئەمەریكا و ئیحتكاركردنی ژیانی سیاسی و پرۆسەی هەلبژاردنی ئەو وڵاتە نێوان دیموكراتخواز و كۆمارییەكان، یان نمونەی هەردوو حزبی پارێزەران و كرێكاران لە بەریتانیادا.
هێزە دەرەكییەكان و ئەو لایەنانەی كە ڕاستەخۆ خۆیان بە دەمڕاست لە دەستنیشانكردنی چارەنوسی عێڕاق و پاراستنی یەكێتی ئەو دەوڵەتە دەزانن، تا ئێستا پێیان وایە پاراستنی دەوڵەتی عێڕاق تەنها لە رێگای دەستەمۆكردنی كوردستانیان و بێدەنگیان لە سەر مافە ڕەواكانیان دەبیت، و هەنگاوی پەرتەوازەكردنی هێزە سیاسییە كوردستانییەكان و دابەش بوونیان لە سەر لایەنە عێڕاقییەكان بە ریگای پاراستنی یەكێتی دەوڵەتی عێڕاق دەزانن.
پێگەی هەرێمی كوردستان لە پرۆسەی سیاسی عێڕاقدا بە خۆتواندنەوەی هێزە كوردستانییەكان لە نێو قەوارە جۆراجۆرەكانی لایەنە سیاسییە شیعییەكان لە ژیر پەردەی هاوپەیمانی دروستكردن نایەتە دی. بەهێزبوونی ئەم پێگەیە بە یەك هەڵوێستی كوردستانی دەبێت كە رێگاكەی لە كوردستانەوە دەست پێدەكات، و پێویستی بە ئەنجامدانی سەقامگیری سیاسی لە نێو كوردستان و پێداچونەوە بە سیاسەتی ئابوری پەیڕەوكراو، و پاراستنی سامانی گشتی، و دابینكردنی ژیانی پڕ كەرامەت بۆ خەڵكی كوردستان، و پەیڕەوكردنی بنەماكانی حوكمرانی باش و نەهێشتنی گەندەڵی و چارەسەركردنی بێكاری و هەژاری، و درووستكردنی متمانە نێوان هاووڵاتی و دەسەڵات، هەیە.
لە هەموو حاڵەتێكدا پەیوەندییەكانی نێوان دەوڵەتی عێڕاق و باشوری كوردستان لە سایەی گوتاری ڕق و قینە و بوخز و حوكمی شۆڤینی و تایفەگەری، چارەنوسێكی نادیار، و ئاسۆیەكی لێڵ و نادیار چاوەڕوانی دەكات.
كاوە مەحمود
قەیوان گروپ
مایۆرکا سیتی جوانییەک لە دڵی سروشتدا
