لەبارەی حوكمڕانی و ئەگەری گەندەڵییەوە:
سیاسەتكردن و حوكمڕانی یەكێكە لە تایبەتمەندییەكانی ژیانی مرۆیی، هەبوونی دەسەڵات بە فۆڕمە جیاوازەكانییەوە بەڵگەی ئامادەیی كۆمەڵگەیەكی مرۆیی رێكخراوە، بونیادنانی دەسەڵاتێكی یاسا سەروەرو هەڵقوڵاوی رەزامەندی خەڵك رێگەی گەشتنە بە سەقامگیریی و خۆشگوزەرانی هاوڵاتیان.
كرۆكی سیاسەتكردن و حوكمڕانی بریتییە لە هێز، سەرچاوەی هێزیش دەكرێت مادی و بەرجەستەبێت وەك: سەربازی، ئابوری، كەلتوری یان تەكنەلۆژی، یاخود دەكرێت پرۆسەی گۆڕینی هێزی مەعنەوی بێت بۆ هێزی مادی وەك بەكارهێنان و گۆڕینی ئینتیمای ئایین و نەتەوەو خێڵ و ناوچەگەرێتی یان رەزامەندی خەڵك بۆ هێزی مادی و بەگەڕخستنی لە سیاسەتكردندا.
لە روانگەی ئە‌م تێگەشتنەوە سیاسەتناسی واتە زانستی مامەڵەكردن لەگەڵ هێزو دەسەڵاتدا، سیاسەتكردنیش وەك پرۆسە لە پەیوەندی نێوان مرۆڤەكاندا خۆی نمایش دەكات، واتە لە دروستكردنی كاریگەری و باڵادەستی بەسەر ئەوانیتردا دەردەكەوێت، ئەوەش لە رێگەی ویست و رەزامەندی خۆیانەوە دەبێت یاخود بە ناچاركردن و ملكەچكردنیان دەكرێت، واتە حوكمڕانی و سیاسەتكردن پرۆسەیەكی دوو سەرەیە: بە ئەندازەی ئەوەی چاوەڕوانی ئارامی و ئاوەدانی و خۆشگوزەرانی لێدەكرێت، هاوشانی ئەوەش مەترسی خراپ بەكارهێنان و گەندەڵی و نائارامی و جەنگ و وێرانكاریی لێدەكرێت.
لێرەوە چەند پرسیارێك رووبەڕوومان دەبێتەوە: بۆچی دەسەڵاتەكان بەرەو گەندەڵی و زۆرداری و ستەمكاری هەنگاو دەنێن؟ چۆن چاكسازیی لە حوكمڕانیدا دەكرێت؟ بۆچی و بە چ ئامانجێك چاكسازیی بكەین؟
یەكەم: چاكسازیی لە چیدا؟
خێراترین وەڵام بریتییە لە دووبارە داڕشتنەوەی ئەندازەی دامەزراوەیی، واتە چاكسازیی لە بونیادەكاندا نەك لە رووكەشدا، واتە گۆڕین و دروستكردنی دامەزراوەی نوێ، هاوكات گۆڕین و هەمواركردنی یاساكان و پەیڕەوو رێنماییەكان، كە دەرئەنجام دەبێتە هۆی گۆڕینی پەیكەرو پێكهاتەو ئەركی دامودەزگاكان.
لە چییەتی چاكسازیدا، دیاریكردنی فاكتەرەكانی چاكسازیی سیاسی گرنگە لە پێش چاوبن، وەك: (سەقامگیریی حكومەت، ئازادییە گشتییەكان، بەشداری سیاسی خەڵك، فرەیی سیاسی، جێگیریی كاری پەرلەمانی وەك نوێنەری خەڵك، شەفافییەت و لێپرسینەوە، توانای حكومەت بۆ وەڵامدانەوەی داواكاری خەڵك، بەرجەستەكردنی دادگەریی، دژایەتیكردنی گەندەڵی).
یەكێك لەو نموونانەی لە ئەزموونە جیهانییەكاندا باسدەكرێن بریتییە لە حكومەتێكی بچووكترو خێراترو بەكارهێنانی كەسانی شایستەو راهێنراو، كەسانی پیشەگەرو پسپۆر (تەكنۆكرات) كە چاویان لەسەر زۆرترین بەرهەم و كاربێت، نەك كەسانی سیاسی كە هەمیشە بە دوای بردنەوەی هەڵوێستی سیاسی و بەرژەوەندی حیزبیدا دەگەڕێن!
كێشەی هەرێمی كوردستان لەوەدایە، حوكمڕانی بە پلەی یەكەم وەك دەستكەوتی پلە پایە بۆ حیزبە بەشداربووەكانی حكومەت تەماشا دەكرێت نەك ئامرازێك بۆ خۆشگوزەرانی خەڵك، بۆیە دەبینین لە كاتێكدا خەڵكی دوچاری بێ مووچەیی و بڕینی قوتی ژیانی كراوەتەوە، حیزبەكانی حكومەت هەواڵی وەرگرتنی پۆستی بریكاری وەزیر یان بەڕێوەبەری گشتی لە حكومەتدا بڵاودەكەنەوەو وەك سەرچاوەی هێزی پشكی خۆیان لە حكومەتدا نمایشی دەكەن.
دووەم: چۆن چاكسازیی بكرێت؟
بە رەچاوكردنی ئەزموونی وڵاتان سێ رێگە هەیە بۆ چاكسازی: یەكەمیان ئیرادەیەك لە خودی دەسەڵاتەوە، دووەمیان بەناچاریی بەهۆی فشاری دەرەكی یان ناوخۆییەوە، سێیەمییان چاكسازی وەك خاڵی بەیەكگەیشتن و سازانی نێوان دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆن و داواكاری خەڵك. بێگومان باشترین رێگە بۆ چاكسازیی بریتییە لە بەیەكگەیشتنی ئیرادەی نوخبەی سیاسی و مەدەنی و داواكاریی جەماوەری خەڵك.
گونجاوترین میكانیزم بریتییە لە چاكسازیی بەهۆی ئامرازەكانی حوكمڕانی پشتیوان بە داواكاریی و رەزامەندی جەماوەری، خاڵی دەستپێكی هەره گرنگیش پرۆسەو سیاسەتە گشتییەكانی حكومەتە، چونكە چاكسازیی تەنها دروشمی گەورە نییە، بەڵكو میكانیزم و نەخشەی ووردی پێویستە. كەواتە بۆ وەڵامدانەوەی پرسیاری چۆن چاكسازی دەكرێت؟ دەبێت بیرو هۆش و سەنجەكان بخرێنە سەر پرۆسەی داڕشتن و جێبەجێكردنی سیاسەتە گشتییەكان لە بوارەكانی: نیشتەجێبوون، خوێندن و فێركردن، تەندروستی، زیادكردنی هەلی كار، دابینكردنی خزمەتگوزاییە گشتییەكان، دیاریكردنی ئاستی كەمترین و زۆرترین موچە ..هتد.
كێشەی هەرێمی كوردستان لەوەدایە، سەرەڕای ئەوەی هەمووان بانگەشەی چاكسازیی دەكەن، حكومەت خۆی بە خاوەنی پرۆژەی چاكسازیی دەزانێت، كەچی ئەوەی بە كرداری دەبینرێت هەنگاوی یەكەمیان لەسەر حیسابی بژێوی و مووچەی فەرمانبەرانی راستەقینەی هەرێم جێكردۆتەوەو ئەوانەی سەرچاوەی گەندەڵی و خراپ بەكارهێنانی دەسەڵاتن هێشتا لە لوتكەی هەرەمی سوودمەندبووانن لە داهاتی هەرێم.
سێیەم: بۆچی چاكسازیی بكرێت؟
پشتبەست بەو سەرەتایەی كە كردەی سیاسی كردەیەكی ئامانجدارە، پێویستە بەڕوونی وەڵامی ئەو پرسیارەمان لابێت كە لە پێناو چ ئامانجێكدا چاكسازیی دەكەین؟ بێگومان ئەمەش پێویستی بە روونی ئایدیاو دیدگای دروستكەری بڕیارەوە هەیە.
لەگەل ئەوەی چاكسازی كردەیەكی سیاسییە بە رێگەیەكی یاسایی ئەنجامدەدرێت بەڵام لەپاڵ ئەوانەدا زۆرجار ئامانجێكی ئابوریشی هەیە كە پەیوەندیدارە بە ژیان و گوزەرانی خەڵكەوە. لێرەوە وەڵامدانەوەی پرسیارەكە دەستپێدەكات، لە بیرو ئەندێشەی حوكمڕاناندا چاكسازیی چ جیهانێك دروست دەكات، هەروەها لە چاوەڕوانییەكانی خەڵك چاكسازیی بەكوێ دەگات؟
لە ئەزموونە جیهانییەكاندا، بۆ چاكسازیی سیاسی (لانی كەم) دوو دیدگاو جیهانبینی جیاواز باس دەكرێت، یەكەمیان ئەنجامدانی چاكسازییە لە روانگەی (لیبراڵیزمی نوێ)وە بە مەبەستی بەتایبەتكردنی كەرتی ئابوری و گەیشتن بە بازاڕی ئازاد و بەستنەوەی سیستمی سیاسی و ئابوری وڵات بە سیستمی سەرمایەداری جیهانیەوە. روانگەی دووەمیان بریتیە لە چاكسازیی بە مەبەستی دادگەریی كۆمەڵایەتی، واتە پشتگیریی چینە هەژارو مامناوەندەكانی كۆمەڵگا لە پێناو گەشتن بە ئاستێكی گونجاوی خۆشگوزەرانی خەڵك.
كێشەی بانگەشەی چاكسازی لە هەرێمی كوردستاندا تێكەڵكردنی دیدگاو جیهانبینییەكانە، لەلایەك سیاسەتەكانی لیبرالیزمی نوێ پەیڕەو دەكرێت و لەلایەكی تریشەوە لە گوتاریی سیاسیدا بەڵێنی دادگەریی كۆمەڵایەتی و بگرە سۆسیالیستی بە خەڵك دەدرێت. لە ئەنجامدا بێزاری و ناڕەزایی گەورەی لێدەكەوێتەوە، چونكە لە ئەنجامی بڕیارو سیاسەتەكانەوە بژاردەیەكی سیاسی و ئابوری لە ناو حیزبە حوكمڕانەكان و پەراوێزەكانیاندا دەبنە سەرمایەدارو دەوڵەمەندی هەڵتۆقیو، زۆرینەی خەڵكیش هەژارترو بێبەشتر دەبن.
بەكورتی:
كاتێك دەتوانین باس لە پرۆژەیەك بۆ چاكسازیی سیاسی بكەین، سێ رەگەز بوونیان هەبێت:
1. بە روونی و ئاشكرا چییەتی چاكسازیی دیاریبكرێت، واتە چاكسازیی لە چیدا؟ نەك بە گشتی و تەمومژاوی باسی چاكسازیی بكرێت یان بڵێین لە هەموو شتێكدا !
2. میكانیزمەكانی چۆنیەتی پرۆسەی چاكسازیی دەبێت دیارو بەردەوامبن، واتە بە هەوڵی كاتی و بەمەبەست و ئامانجی كورتخایەن ناوترێت پرۆژەی چاكسازیی، بۆیە دەبێت میكانیزمەكان دۆخەكە بگۆڕن بۆ دۆخێكی باشتر.
3. ئاراستەی پرۆسەی چاكسازیی و ئامانجی چاكسازیی پێویستە رووی لە ئەرێنێ بێت، واتە بە ئاڕاستەی چاكەو خێری گشتی بێت، نابێت بە بیانووی چاكسازیی ژیان و بژێوی خەڵك سەختترو خراپتر بكرێت و ژیانی كەمینەیەكیش هەڵكشێت بەرەو ئاسمان.
د. ئەنوەر محەمەد فەرەج
پرۆفیسۆر لە زانستە سیاسییەكان
قەیوان گروپ
مایۆرکا سیتی جوانییەک لە دڵی سروشتدا
