لوبنان و هەرێمی كوردستان

لوبنان سێ هەزار ساڵ پێش زاین، فینقیەكان تێیدا ژیاون كە بە بازرگانی بەناوبانگ بون. دواتر كەوتە دەست ڕۆمەكان و بوو بە یەكێك لە ناوچە مەسیحیەكان. لە سەدەی چواری زاینیدا، قەشەیەك بە ناوی مارۆن لە نزیك حەلەب دەژیا و خەلكێكی زۆر دوای ڕێبازەكەی كەوتن، كە بوو بە مەزهەبێك لە كاسۆلیك و ئێستا سەر بە پاپای ڤاتیكانن. دواتر ئەم مەزهەبی مارۆنیەتە لە سوریاوە گوازرایەوە بۆ شاخەكانی لوبنان.

كاتێك ئیسلام دەستی بەسەر ناوچەكەدا گرت، مارۆنیەكان لەسەر ئاینی خۆیان مانەوە. دواتر عوسمانیەكان دەستیان بەسەر (شام) دا گرت كە بریتی بوو لە سوریا و لوبنان هەتا جەنگی جیهانی یەكەم. دواتر شام چوە ژێر دەسەڵات و ئینتیدابی فەرەنساوە.

مەسیحیەكان لە شاخەكانی كەنار دەریای سپی ناوەڕاستدا دەژیان. بۆ ئەوەی مەسیحیەكان نەبنە كەمینە لە سوریا و توشی چەوساندنەوە نەبن، حكومەتی فەرەنسا لە ساڵی ١٩٤٣ دەوڵەتێكیان لە سوریا بۆ جیاكردنەوە و ناویان لێنا كۆماری لوبنان، كە ڕوبەرەكەی نزیكەی تەنها ١٠ هەزار كیلۆمەتر دوجابوو. پێیان وابوو بەو شێوەیە دەتوانن مەسیحیەكانی ئەو ناوچانە بپارێزن بەتایبەتی كە لەسەر دەریا بون و فەرەنسا دەیتوانی بە ئاسانی فریایان بكەوێت.

ئەو كات دانیشتوانی لوبنان زۆرینەیان مەسیحی مارۆنی بوون، دواتر موسڵمانی سونە مەزهەب، ئینجا موسڵمانی شیعە مەزهەب ژمارەیان لە هەمویان كەمتر بوو. بەڵام لەبەر ئەوەی شیعەكان منداڵی زۆر و مەسیحیەكان منداڵی كەمیان دەخستەوە؛ ئێستا ئەم هاوكێشەیە پێچەوانە بۆتەوە، شیعە بون بە زۆرینە، سونە دوهەم پێكهاتەن، و مەسیحیەكان بون بە سێهەم پێكهاتە.

دروزەكانیش چوارەم پێكهاتەن و هەر جارەی لەگەڵ یەكێك لە پێكهاتە سەرەكیەكاندا ڕێكدەكەون بۆ پاراستنی كیان و بەرژەوەندی خۆیان. بەڵام بۆ ئەوەی هاوكێشە سیاسیەكان تێكنەچێت كە چەندین ساڵە لەسەری ڕێككەوتون، كە سەرۆك كۆمار بۆ مەسیحی و سەرۆك وەزیران بۆ سونە و سەرۆك پەرلەمان بۆ شیعەیە، لە ساڵی ١٩٣٢ ەوە سەرژمێریان نەكردوە. واتە لە پێش دروستبونی لوبنانەوە یەك سەرژمێری كراوە لە شاخەكانی لوبناندا و ئیتر دوبارە نەكراوەتەوە.

پێش جەنگی ناوخۆیی (١٩٧٥-١٩٩٠)، لوبنان جگە لەوەی بەناوبانگ بوو بە كشتوكاڵ و گەشتوگوزار و بازرگانی، سەنتەری بانكی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بوو. ئەو ڕۆڵەی دەبینی كە ئێستا ئیمارات دەیبینێت. جوانی سروشت و بەهێزی ئابوری و زۆری بانكەكانی نازناوی سویسرای ڕۆژهەڵاتیان دابوو بە لوبنان.

بەڵام ئێستا كێشەی گەورەی لوبنان ئەوەیە كە كۆمەڵێك بنەماڵەی سیاسی دروستبون كە بون بە بارگرانی بەسەر كایەی سیاسی و ئابوری لوبنانەوە.

ئەم بنەماڵە سیاسیانە لە ڕواڵەتدا جیاوازن و نمایندەی پێكهاتەی جیاوازی وەك مەسیحی و سونە و شیعە و دروز دەكەن. هەر یەكەیان لە كاتی جیاوازدا لە دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆندا بون. بەڵام لە ناوەڕۆكدا خاڵی هاوبەشیان زۆرە.

زۆربەیان دەستیان بەسەر كایەی سیاسیدا گرتوە و هەر جارەی بەپێی رێژەی ئەو كورسیانەی لە پەرلەماندا دەیهێنن، ژمارەیەك وەزارەت وەردەگرن، بەڵام وەرگرتنی وەزارەتەكان لە لوبناندا تەرجومە نەبوە بۆ خزمەتی هاوڵاتیان، بەڵكو ڕێگەیەكە بۆ دابەشكردنی كێكی دەسەڵات و دەستكەوتی مادی و تەندەری زەبەلاح بۆ حیزب و بنەماڵە سیاسیەكان.

بە تێپەڕبونی كات حیزب و بنەماڵە سیاسیەكان بون بە ملیاردێری گەورە و لە بەرامبەردا زۆرینەی لوبنانیەكان بێكارن و لە ژێر هێڵی هەژاریەوەن. زۆرینەی لوبنانیەكان متمانەیان بە حكومەت و حزب و بنەماڵە سیاسیەكان نەماوە و تەنانەت دوای دەستلەكاركێشانەوەی حكومەت، هێشتا خۆپیشاندانەكان بەردەوامن چونكە دەزانن هەر حكومەتێك بێتە سەر كار لەوەی پێشو باشتر نابێت. دەیانەوێت كۆی پرۆسەی سیاسی و حزب و بنەماڵە سیاسیەكان بگۆڕن.

لە هەرێمی كوردستاندا هەمان سیناریۆ لەئارادایە. دوای چەندین ساڵ سۆڕش و قوربانیدان، چەند بنەماڵەیەكی سیاسی دەستڕۆشتو دروستبون كە جارێك بە ناوی ئۆپۆزسیۆن و جارێك بە ناوی دەسەڵاتەوە دێنەوە سەر شانۆی سیاسەت و خاوەنی پارەی زۆر و ماكینەی میدیایی زەبەلاحن، هەندێكیان بە ناوی چاكسازی و هەندێكیان بە ناوی كوردایەتیەوە دەنگ كۆدەكەنەوە، بەڵام لە ناوەڕۆكدا زۆر لەیەك دەچن.

هەر یەك لەو بنەماڵە سیاسیانە دەیانەوێت بەپێی ڕێژەی كورسیەكانیان وەزارەت وەربگرن كە تەرجومە نەبوە بۆ خزمەتی هاوڵاتیان، بەڵكو بۆتە هۆی دەوڵەمەندبونی چەند حزب و بنەماڵەیەكی سیاسی و لە بەرامبەردا بۆتە هۆی هەژاربون و بێكاربونی زۆرینەی هاوڵاتیان.

هەر یەك لەم حزب و بنەماڵە سیاسیانە چەند كۆمپانیا و سەرمایەدارێك كاریان بۆ دەكەن و ئیحتیكاری بازاڕیان كردوە و ناهێڵن بەدەر لە بازنەی تەسكی خۆیان، خەلك بە ئاسانی كەسابەتی خۆی بكات.

سەرباری ئەو خاڵە هاوبەشانە، هەندێك جیاوازی هەیە لە نێوان لوبنان و هەرێمی كوردستاندا. یەكێك لە جیاوازیەكان ئەوەیە كە لە لوبنان لانی كەم بنەماڵەی حەریری هەن كە چەند ملیار دۆلارێكیان لە سعودیەوە هێنایەوە بۆ بنیاتنانەوەی بەیروت دوای شەڕی ناوخۆ. بەڵام لە هەرێمی كوردستاندا بنەماڵە سیاسیەكان بە ملیارەها دۆلاری دزراوی كوردستان دەبەنە دەرەوەی وڵات، لە كاتێكدا ژێرخانی ئابوری وێرانە و حكومەت موچەی پێنادرێت. واتە وەك دەستیان بەسەر داهاتی سەرزەوی و ژێرزەویدا گرتوە، لە ناو وڵاتەكەدا وەبەرهێنانی پێوە ناكەن.

بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە ئەمە تا كەی بەردەوام دەبێت؟! ئایا لە ئایندەدا هاوشێوەی لوبنان، هاوڵاتیانی هەرێمی كوردستاندا دەستناكەن بە جوڵەی كاریگەر بۆ سنورداركردنی دەسەڵات و نفوزی بنەماڵە سیاسیەكان؟!

بەیار عومەر عەبدوڵڵا