تەکنەلۆژیا ژیانی مرۆڤایەتیی بەرەو گۆڕانێکی ڕیشەیی و داهاتویەکی نادیار دەبات، ئێمە لەسەردەمێکی ترسناك و جیهانێکی چاوەڕوانەکراودا دەژین. جیهان لە گۆڕانی خێرا و بەردەوامدایە، سەدەی بیستویەک سەدەی تەکنەلۆژیایە، تەکنەلۆژیا ناوک و داینەمیک و سەرکردەی هەموو گۆڕان و پێشکەوتن و گەشەکردنەکانە. لە هەموو کایەکاندا بە شۆڕشی چواری پیسەسازیی ناو دەبرێت. حکومەت و دەوڵەتە بەهێزەکان ئەوانە دەبن وا خاوانی باشترین و نوێترین جۆری تەکنەلۆژیا و داتا و زانیاریین. گەشەی بەردەوامی زانیاری درووستکراو، درووستکردنی سیستەمی سەربەخۆی بێناو، ژێرخانی دیژیتاڵیی جیاواز، تۆڕ و سۆشیال میدیای جیاواز و زانیاری هەڵە و بێ بەرپرس ئاسایشی نیشتمانی ئاگادار دەکاتەوە و دەخاتە ژێر مەترسیی. بە شێوەیەکی گشتی ئاسایشی نیشتمانیی واتە پاراستنی سەروەریی نیشتمان، دانیشتوان و ژیانی هاووڵاتیی لە هەموو ترس و کۆسپەکان لە ناوەوەو دەرەوە لە هەموو کات و ساتێکدا. مێژووی چەمکی ئاسایشی نیشتمانی لە سەدەی حەڤدە بەدیار کەوت، لەکاتی سی ساڵ شەڕ لە ئەورووپا و شەڕی مەدەنیی لە بەریتانیا. بۆ تێگەیشتنی تەواو لە چەمکی ئاسایشی نیشتمانی زۆر گرنگە تێگەیشتنمان بۆ چەند چەمکیک هەبێت. چەمکی هێز واتە دەسەڵاتی نەتەوە بۆ جڵەوکردنی سەروەریی و دیاریکردنی چارەنووسی خۆی. هێزەکە هەرجۆرێ بێت: سوپا، ئابووریی، پێگە یان تەکنەلۆژیی. چەمکی بەهێزیی سوپا، ئەم چەمکە باس لە گەورەیی و توانای هێزی سوپا دەکات. ڕۆڵ و کاریگەریی هێزی سوپا بەپێی کات و سەردەم لە گۆڕاندایە، بەڵام فەرزکردن سوپا و یاسا بەکار دێنێت بۆ بەدیهێنانی ئامانجەکانی خۆی. هێزە کاریگەر و پاڵنەرەکانی ئاسایشی نیشتمانی بەپێی سەردەم و کات گۆڕانکاری بەسەردا هاتووە و دێتیش، بۆ نموونە لە سەردەمی شەڕی جیهانیی یەك و دوودا بە‌هێزترین وڵات ئەو وڵاتانە بوون وا خاوەنی ژمارەیەکی زۆر سەرباز و سوپای گەورە و پێداویستیی هێزی سوپای جۆراوجۆر و لەشکرکێشیی بەهێز بوون. بە هێزی سوپای گەورە ئاسایشی نیشتمانی وڵاتی خۆیانیان پاراستوە، بەڵام لە سەدەی بیستویەکدا بەهۆی هاتن و گەشەی خێرای شۆڕشی تەکنەلۆژیاوە بەها، نرخ، هێز، توانا و کاریگەریی هەموو ئەو هێزانە لەسەر ئاسایشی نیشتمانی گۆڕانی بنەڕەتیی و تەواوی بەسەردا هاتووە. زۆربەی وڵاتانی جیهان بۆ پاراستنی ئاسایشی نیشتمانییان لەگەڵ هاتنی شۆڕشی تەکنەلۆژیادا گۆڕانکاریان لە دەستوور و بەرنامە و نەخشەڕێی حکومەتەکانیاندا کردووە، بۆ زیاتر بەرچاوڕۆشنیی گفتوگۆیەکی کورت لە سەر تەکنەلۆژیا و ستراتیژی ئاسایشی نیشتمانیی بەریتانیا و ئەمریکا لە سەدەی بیستویەکدا شی دەکەینەوە.
تەکنەلۆژیا و ئاسایشی نیشتمانیی بەریتانیا:
وەزارەتی بەرگریی بەریتانیا لە شیکردنەوەیەکیدا بە ناوی ئاسایشی نیشتمانیی لە ڕێگەی تەکنەلۆژیاوە دەڵێت: لە سەدەی بیستویەکدا تەکنەلۆژیا بەکۆی هەموو پێکهاتەکانییەوە کاریگەریی ڕاستەوخۆی لەسەر ئاسایشی نیشتمانیی هەیە، گۆڕانکارییە تەکنەلۆژییەکان زۆر خێران، زۆر جار تێگەشتن و تەنانەت بیرکردنەوە لێشیان ئاسان نییە. بەریتانیا لە ساڵی ٢٠١٠ هەستی بە ترس کرد لەسەر ئاسایشی گشتی وڵات، لە بەرانبەردا بۆ ئامادەکاریی خۆی پێداچوونەوەی ورد و ژیرانەی لە ستراتیژی نیشتمانیی و ستراتیژی ئاسایشی گشتیی و ستراتیژی بەگرییدا کرد. دووپاتی ئەوەیان کردەوە کە ئەبێت هەردوو وەزارەتی بەرگریی و هێزی سوپای بەریتانیا نەخشەڕێی خۆیان بۆ ساڵی ٢٠٢٠ داڕێژن، ڕێگاکان و شێوازی بەجێهێنانی ئامانجەکانیان خۆیان دیاریی بکەن. ئەبێت هەماهەنگیی تەواو لە نێوان هێزی بەرگریی و ئاسایشدا هەبێت بۆ ئامادەکاریی و بەرپەرچدانەوەی هەر ترس و هێرشێک گەر تووشی وڵات هات و پلان و ستراتیژی تەواو بۆ چۆنێتیی جڵەوکردنی بارودۆخەکە بە بەردەوامیی. پرسی ئاسایش و وشەی ئەلکترۆنیی (سایبەر ئەتەك) گەورەترین پرسیار بوو. بەرپرسانی ئەم بوارە دڵنیابوون کە هێزی بەرگریی و ئاسایشی نیشتمانیی پێویستی بە تەکنیک و ڕێگا و میکانیزمی جیاواز هەیە بۆ کۆنترۆڵکردن و سەرکردایەتیکردنی بارودۆخەکە. بۆ دەستنیشان کردن و هەڵبژاردنی باشترین ستراتیژ و چەمك بۆ پشتگیریی هێزی بەرگریی و ئاسایشی نیشتمانیی و ئەنجامدانی پڕۆژەی نیشتمانی گەورە، داوا لە حکومەت کرا: یەکەم: ستراتیژ و پلان و بەرچاوڕوونیی خۆی بۆ داهاتوو دیاریی بکات. دووەم دیاریکردنی گوژمەی دیاریکراو بۆ ئەنجامدانی پڕۆژەکە، بۆ ئەوەی هێزی بەرگریی سوپا و ئاسایش تەواوێک پڕچەك و پێداویستیی بکرێت.
لەپێنا و تێگەیشتن و هەڵسەنگاندنی باردۆخ و پێگەی دەوڵەت لە ڕووی بەهێز و بێهز، ترس و هەڵکەوتەکان، وەزارەتی بەرگریی دەزگاکانی ئاسایش سالانە ڵێکۆڵینەوە و پەیپەری خۆیان ئەنجام دەدەن. بۆ نموونە گرووپە ئیسلامییەکان لە ڕێی تەکنەلۆژیاوە هەوڵی زۆریان دا بۆ ئەنجامدانی پلانەکانی خۆیان. هاوکات بەریتانیا تەکنەڵۆژیای وەک گەورەترین هێز و میکانیزمی هاریکار هەڵبژارد بۆ پاراستنی ئاسایشی نیشتمانی و کۆنترۆڵکردنی بارودۆخەکە لە دەرەوەو ناوەوەی وڵات. پلانی پاراستنی ئاسایشی گشتیی لە ڕێگەی: پاراستنی ژێرخانی نیشتمان، کۆنترۆڵکردنی هەموو سنوورەکان، پڕچەککردنی هێزی بەگریی، سزای یاسایی، هەبوونی سامانی مرۆیی ژیر و دانا، هەبوونی دەزگای زانیاریی جیاواز و پرۆفیشناڵ و هەبوونی هاوکاریی و زانیاریی گۆڕینەوە لە نێو هەموو دەزگانی ئاسایشدا لەسەر ئاستی ناوخۆ و جیهان. شارەزایان و بەرپرسانی ئەم بوارە تەواو دڵنیان لەوەی باشترین ڕێگا و ستراتیژ بۆ پاراستنی ئاسایشی نیشتمانیی و هەبوونی هێزێکی بەرگریی نیشتمانی هاوچەرخ پشتبەستنە بە باشترین جۆری ژێرخانی تەکنەلۆژیا و پێکهاتەکانی. بەریتانیا بەرهەمهێنانێکی زۆری لە بواری تەکنەلۆژیا و سایبەر ئەتاکدا کردوە و ئەکات، پشتگیرییەکی زۆری ئەو کۆمپانیا و ناوەندانەش دەکات وا بەرهەم و خزمەتگوزارییەکانیان سوود بە ئاسایشی نیشتمانی دەگەیەنێت. بۆ زیاتر دڵنیابوون وەزارەتی بەرگریی و دەزگاکانی ئاسایشی نیشتمانی بە ڵێکۆینەوە و پەیپەرەکانیان بۆ حکومەتیان ڕوون کردەوە کە لەسەردەمی ئێستا و داهاتوودا بۆ پتەوکردنی بەرگریی و دڵنیابوون لە ئاسایشی نیشتمانیی، بەرهەمهێنانی تۆکمە و پرۆفیشناڵ لە بواری تەکنەلۆجیاو ئاسایشی فرە گرنگە بکرێت. لە لێکۆڵینەوەکانیاندا ڕوونیان کردوە چۆن دانیشتووان و هاووڵاتیی بپارێزین، چۆن ژێرخانی هاوچەرخی سەدەی بیستویەك بنیات بنێین و چۆن سەروەتێکی مرۆیی ژیر و هۆشیار و لێوەشاوە دەستەبەر بکەین، تا یارمەتییمان دەدات بۆ بنیاتنانی ستراکچەری ئاسایشی نیشتمانیی.
گۆڕانکاریی و کێبڕکێکانی بازاڕی ئازادی سەدەی بیستویەك چەمك و دیاردەی نوێ و تازەی زۆری هێناوەتە ئارا، دیارترینیان ئاسایشی سایبەرە. بۆ ئەم مەبەستە بەریتانیا ستراتیژی ئاسایشی سایبەری پەرە پێدا و پێشی خست، بۆ ئەوەی دڵنیایی و ئاسایش بۆ تەواوی نیشتمان، لەسەر ئاستی ناوخۆو دەرەوە، درووست بکات. لە بەرانبەر ئەم دیاردەیەدا حکومەت گۆڕانکاریی و تازەگەریی لە زۆر بوار و ئاستی دەزگاکانیدا، لەسەر ئاستی ناوخۆ و دەرەوەدا کرد. حکومەتی بەریتانیا گفتوگۆ و دیبەیتی بەردەوامی هەیە لەسەر ئاسایشی وڵات و ترس و کاریگەرییەکانی سیستەمی هواوی چینی. کۆمپانیا پەیوەندیی تەلەفۆنیی بەریتانیی لە ڕێی پێکهاتە و ژێرخانە تەکنەلۆژییەکەی ئێستای خۆیەوە (تۆڕی ٤گ) خەریکە تا جێی هواوی بگرێتەوە، زانکۆی ئۆکسفۆردیش دەڵێت ئیتر لەمەولا پێویستمان بە سواڵ و دەستپانکردنەوە لە هواوی نابێت.
تەکنەلۆژیای و ئاسایشی نیشتمانیی ئەمریکا:
لەسەرەتای سالی ٢٠٢٠ سەرۆکی ئەمریکا دۆناڵد ترەمپ بڕیاری دا ئەبێت هەموو کۆمپانیاکانی ئەمەریکا وەبەرهەمهێنانەکانیان، پڕۆژە و ئیشوکارەکانیان لەگەڵ کۆپانیای هواویدا ڕابگرن، ترەمپ پێی وایە کارکردن و وەبەرهەمهێنان لەگەڵ کۆمپانیای هواویدا جێی دڵنیای نییە و ترسێکی زۆری بۆ سەر ئاسایشی نیشتمانیی هەیە. ترەمپ پێی وایە دامەزرێنەر و بەڕێوبەرایەتیی و هەموو پێکهاتە تەکنەلۆژییەکانی کومپانیایی ناوبرا سەر بە حکومەتی چین و حزبی کۆمۆنیستی چینییە، سا بۆ کاری سیخوڕیی و دزینی زانیاری بەکار دەهێنرێت. هواوی لە ساڵی ١٩٨٧ لە لایەن ڕین زینگفیەوە دۆزرایەوە. زینگفی ئەندامی حزبی کۆمۆنیستی چینیی و سەربازی سوپا بوو. هواوی لەسەر ئاستی جیهان وەبەرهێنانی تەکنەلۆژیی و هێڵی پەیوەندیە تەلەفۆنییەکان دەکات. ژێرخانی تەکنەلۆژیی چین لەلایەن هواوییەوە پێش خراوە و بەڕێوە دەبرێت. لە ڕووی ئاسایشەوە جێی دڵنیایی تەواوی چینە. هواوی خاوەنی نێتۆرکی (٤گ و ٥گ)ـە. هواوی لە لایەن بەڕێوبەرایەتیی ترەمپەوە هیچ جێی باوەڕ نییە و لە سەرانسەری ئەمریکادا کار و پڕۆژەکانی ڕاوەستێنراوە. هواوی پڕۆژەی پێشخستنی ژیرخانی تەکنەلۆژیی لەگەڵ زۆربەی وڵاتانی ئەرووپا و بە تایبەتی بەریتانیادا هەیە. ئەمریکا داوا لە بەریتانیا دەکات و پاڵەپەستۆیەکی زۆری خستووەتە سەری، بۆ ئەوەی هیچ پڕۆژەیەکی وەبەرهەمهێنانی تەکنەلۆژیی لەگەڵ هواویدا نەکات. بەوپێیەی ئەمریکا و بەریتانیا دوو هاوپەیمانی سەرەکیی یەکن و زۆربەی پەیوەندییە ستراتیژییەکانیان تەواوکەری یەکترن، ئەمریکا دەڵێت ئەگەر بەریتانیا پڕۆژەی وەبەرهەمهێنانی ژیرخانی تەکنەلۆژی خۆی لە ڕێی هواوییەوە ئەنجام بدات ئەوا ئەمریکا ئامادە نابێت یان لە ژێر چاودێریەکی زۆر ورددا پەیوەندییەکانی خۆی لە بەریتانیا بەردەوامیی پێ دەدات، چونکە پێیان وایە هواوی دەتوانێت لە ڕێگەی پێکهاتە و پرۆژە تەکنەلۆژییەکانی خۆیەوە کە لە بەریتانیا ئەنجامی داوە، دزە بکاتە نێو سیستەمی تەکنەلۆژیی ئەمریکاوە، لەبەر ئەوە ئەمریکا لەپێناو درووستکردنی دیواری ئاگرین و خۆپاراستن و دەستەبەرکردنی دڵنیایی و ئاسایشی نیشتمانیی، خانەگومان و بە چاوێکی زۆر ورد و هۆشیارانە، دەڕوانێتە پەیوەندییەکانی خۆی لێل وڵاتانی تردا. هەر لەگەڵ بڕیارەکەی ئەمریکادا، وڵاتی وەک ئوستڕاڵیا و نیوزیلاند، بۆ پاراستنی ئاسایشی خۆیان بە تەواوەتیی وەبەرهەمهێنانی تەکنەلۆژیی بۆ نێتۆرکی (٥گ) کۆمپانیاکانی چینیی ڕاگرت. یابان پڕۆژەکانی لەگەڵ هواوی بەردەوامە، بەڵام سنووری بۆ داناوە و ئیشوکارەکانی کۆمپانیای ناوبراو لەژێر چاودێریی یاباندایە. ئەڵمانیا تا ئێستا ئامادە نییە کارەکانی خۆی لەگەڵ هواوی بووەستێنێت، فەڕەنسا و بەلجیکاش وا پێ دەچێت پڕۆژەکانیان بەردەوامە و زۆر زەحمەتە ئیشوکارەکانیان ڕاگرن، بەڵام کارەکانی کۆمپانیای ناوبراو لەژێر چاودێریی وردی حکومەتدایە.
سەرەڕای پاڵەپەستۆ و ناڕەزایی زۆری ئەمریکا لە سەر بەریتانیا بۆ ڕاگرتنی هەموو پرۆژەکانی لەگەڵ هواوی، بەڵام بریتانیا بەو پێیەی لەم کاتەدا زۆر پێویستی پێیەتی، زۆربەی پڕۆژە تەکنەلۆژییەکانی لەگەڵ هواویدا بەردەوامە، بەڵام بەریتانیا هەموو پڕۆژەکانی خستووەتە ژێر چاودێریی و کۆنترۆڵی خۆیەوە. هواوی لە ئێستادا لەسەر ئاستی بازاڕەکانی جیهان باشترین کۆمپانیایە بۆ بەریتانیا و ڕۆڵێکی گەورەی هەیە لە ڕوی تێچوون و جۆر و کات و شێوازی ئەنجامدانی پڕۆژەکانی، بەڵام لە هەمان کاتدا لەژێر پاڵەپەستۆیەکی بێسنووری ئەمریکادایە. هواوی بە هەموو شێوازێکی یاسایی و پراکتیکی دڵنیایی ئاسایش و پاراستن و سیاسی تەواوی دا بە بەریتانیا بۆ ئەنجامدانی پڕۆژەی ژێرخانی (٥گ)، بەڵام ئەمریکا بەریتانیای ئاگادار کردوەتەوە ئەنجامدانی هەرپرۆژەیەك لەگەڵ کۆمپانیای ناوبراودا کاریگەریی لەسەر پەیوەندیەکانیان دەبێت. ئەمریکا بەردەوامە لە هۆشداریدان بە هاوپەیمانەکانی خۆی سەبارەت بە ترس و کاریگەرییەکانی سیستەمی هواوی لەسەر ئاسایشی نیشتمان. مایك پۆمپیۆ دەڵێت: ئێمە ناتوانین لەگەڵ نیشتمانێکدا زانیاریی بگۆڕینەوە کە سیستەمی زانیاریی خۆی خستووەتە مەترسییەوە.
کورد و تەکنەلۆژیا و ئاسایشی نیشتمانیی لە سەدەی بیستویەکدا:
لەبەر ڕۆشنایی هەموو گۆڕانکارییە تەکنەلۆژییەکانی سەردەمدا ئێستا و داهاتووی پێشکەوتن و ئاسایشی کوردستان بەبێ هەبوونی سیستەمێکی ژێرخانی تەکنەلۆژیی تەندرووست و تۆکمە و سەردەمییانە ڕۆشن نابێت، بگرە ئەگەر لەگەڵ سەردەمدا نەگۆڕێین ئەوا زۆر بەجێ دەمێنین و دوا دەکەوین. پرسیاری ستراتیژیی و پێویست کە دەسەڵاتی کوردی لە خۆی بکات ئەمەیە: ئایا تەکنەلۆژیا و پێکهاتەکانی یارمەتیی ئاسایشی کوردوستان ئەدەن؟ چۆن بتوانین تەکنەلۆژیا بۆ بەهێزبوون و پێشکەوتن و پاراستنی ئاسایشی کوردوستان بەکار بێنین؟ هەڵوێستی ڕوونی دەسەڵاتی کوردی بەرانبەر شۆڕشی تەکنەلۆژیی ئەبێت چی بێت؟ ئەو گۆڕانکارییانە چین ئەبێت دەسەڵاتی سیاسیی کوردی بیکات تا لەگەڵ هاتنی شۆڕشی تەکنەلۆژیی و گۆڕانکارییەکانی سەردەمدا سوود وەرگرێت و بەجێ نەمێنێت؟ زۆر پرسیاری تری لەم شێوەیە… هتد.
تەکنەلۆژیی و ئەنتەرنێت دەرفەتێکی یەکسانی مێژوویی بۆ مرۆڤایەتیی ئافراندووە، بە شێوەیەکی گشتیی هەموو تاك و پێڕ و ڕێکخراو و حکومەتەکانی جیهان دەرفەتی بەکارهێنانی تەکنەلۆژیان هەیە، بەڵام چۆنێتیی و گرنگیی بەکارهێنانەکە کەوتووەتە سەر هۆشیاریی و زیرەکیی لایەنی بەکارهێنەر تا بزانێ بۆ چ مەبەستێك بەکاری دێنێت. ئەمڕۆ لە جیهاندا تەکنەلۆژیا لە هەموو پنتەکانی دەوڵەت و فەرمانڕەواییدا: بەڕێوەبردن و تەندرووستیی و پەروەردە و کۆمەڵایەتیی، سیاسەت و ئاسایش، ئابووریی و وزە و شار و هتد… بەکار دەهێنرێت. حکومەتەکان لە سەردەمی سەدەی بیستویەکدا بەبێ بوونی ژێرخانێکی تەکنەلۆژیی هاوچەرخ و پێشکەوتوو ناتوانن گەشە و داهێنان بکەن و ئاسایشی خۆیان بپارێزن. ناکۆکیی و پێکدادان، بەربەرەکانی و شەڕی سەدەی بیستویەك زۆر زۆر جیاوازە لە تەواوی ئەزموونەکانی مێژووی مرۆڤایەتییدا. کورد بۆ ئەوەی بتوانێت تۆڵەی ڕابردووی خۆی بکاتەوە و لە شۆڕشی تەکنەلۆژیی سەدەی بیستویەك سوودمەند بێت، ئەبێت لە هەموو ئاستەکاندا، لە ناوخۆ و دەرەوە، لەسەر ئاستی جیهان و ناوچەکە و هەرێم و ڕێکخراوەکانی ستراتیژییانە ڕامێنێ:
هێز: خاڵە بەهێزەکانی دەستنیشان بکات و هەنگاو بۆ بەهێزبوونی خۆی بنێت.
بێهێز: خاڵە بێهێزەکانی دەستنیشان بکات و ستراتیژ و پلانی خۆی هەبێت بۆ چاكکردنیان.
دەرفەت: دەرفەتە هەنووکەییەکان بقۆزێتەوە و پەندیان لێ وەربگرێت.
ترس: ترس و هێرشە ناوخۆی و دەرەکییەکان دەستنیشان بکات.
لە پێناو بنیاتنان و دەستپێکردنی پڕۆژەی ژێرخانی تەکنەلۆژیی درێژخایەن و دەمدرێژ بۆ کوردستان بە گشتیی و لکی ئاسایشی نیشتمانیی بە تایبەتیی، ئەبێت ئەم زەمینەسازییانە بکرێن، بۆ نمونە:
سیاسەت: هەبوونی سیاسەت، پارتی سیاسیی، ستراتیژی سیاسیی، کەسایەتیی سیاسیی و سەرکردەی تەندرووست و نوێنەری ڕاستەقینەی خەڵك بن.
ئابووریی: هەبوونی سیستەمێکی ئابووری ستانداری جیهانیی، ژێرخانێکی ئابووریی تەندرووست، پلان و ستراتیژی ئابووری ژیرانە.
کۆمەڵایەتی: پەروەردە و پێشکەوتنی کۆمەڵایەتیی لە هەموو کایەکاندا، پەروەردەکردن و پێگەیاندنی سەروەتێکی مرۆیی ژیر و هۆشیار و بەرهەمهێن.
تەکنەلۆژیا: بنیاتنان و گەشەپێدانی ژێرخانێکی تەکنەلۆژیی سەردەم و هاوچەرخانە.
یاسا: بەرچاوڕوونیی و یاسا بۆ هەمووان، بەیاساییکردن و سیستەماتیککردنی هەموو پلان و نەخشەڕێکان.
ئەژدیهای چینیی: لە بیروباوەڕی خەڵکی چیندا ئەژدیها بوونەوەرێکی ئەفسانەیی بەهێزە، بە شێوازی جۆراوجۆر دەناسرێ، دەسەڵاتی بەسەر ئاو و باران و گێژاو و لافاودا هەیە. هێمای هێز و فەرمانڕەوایی و دەسەڵاتە. نووسەر
قەیوان گروپ
مایۆرکا سیتی جوانییەک لە دڵی سروشتدا
