” هەراوهوریای بێ ئامانج یان چەقچەقەی بێ ئارد” ناونیشانی شانۆنامەیەكی شكسپیرە كە نزیكەی چوار سەدەو نیو پێش ئێستا نووسیوێتی. ئەم ناونیشانە بە دیدی ئێمە لەگەڵ بارودۆخی سیاسی و حیزبی و پەرلەمانی و بەڕێوەبردنی كوردیدا یەكاویەك دێتەوە. قسەكردنی بەردەوام، قسەی بێ گەوهەرو بێ مانا، كە لە زانستی زماندا بە قسە دانانرێت چونكە قسە دەبێ هەڵگری ماناو دەلالات بێت. چەقچەقە چیە؟ چەقچەقە دەنگی ناسازی چەقەنەیە. ئاشی ئاو كە ئامرازێكی سەرەتاییە بۆ هاڕینی گەنم و كردنی بەئارد بەكارهاتووە، ئەویش لەقۆناغی فیودیالی و پێش پیشەسازیدا. ئاوەكە بە تووندی بەر خلۆكەیەك دەكەوێت كە دەستاڕی وردكردنی گەنمەكەی لێبەستراوە، كاتێ خلۆكەكە دەخولێتەوە، دەستاڕەكە لەگەڵ خۆیدا دەخولێنێتەوە، دەنگێكی ناساز دەردەچێت كە پێی دەوترێت دەنگی چەقەنە. لە پێناوی دەستكەوتنی ئارددا خەڵك دانی بەخۆیدا گرتووە، گوێی لەو دەنگە ناسازو وەڕسكەرە بێت. ئێستا ئەوەی لە كوردستان گوێمان لێیدەبێت ئەو دەنگە هەراسانكەرەیە، بەڵام بەبێ دەستكەوتنی ئارد. واتە ئارد ئامانجە، قسەكانی ئێرە قسەی بێ ئامانجن. كەواتە با سەیربكەین هەتا بزانین بۆچی ئێمە ئەم بارودۆخەی ئێستای كوردستانمان واناوناوە. قسەی بێ ئامانجی كوردی دەكەین بەچەند هەنگاوێك، كە هەموویان پێكەوە گوتاری بێ ئامانج یان گوتاری بۆش یان گوتاری بێ ناوەرۆك پێكدەهێنن.
یەكەم: قسەی كوردایەتی كە مەبەست لێی كۆی ئەو ئاخاوتنانەیە حیزبی كوردی لە دروستبوونیەوە دەیڵێت و دەیڵێتەوە كە گوایە خەبات لە پێناوی كوردو كوردستاندا دەكات. ئاشكرایە كۆی حیزبەكانی كوردستان نەك هەر لە باشور بەڵكو لە هەر چوارپارچەی كوردستان ئەوەندەی دژی یەكتر جەنگاون و ئەوەندە پێكەوە كۆك نەبوون و ئەوەندەش دژی داگیركەرانی كوردستان نەجەنگاون. بەو ئەندازەی دۆست و هاوكاری داگیركەرانی كوردستان بوون و ئەوەندەی كاریان بۆ بەرژەوەندیە تایبەتیەكانی خۆیان كردووە، ئەوەندە لە پێناوی ئەو كوردایەتیەدا نەجەنگاون كە كردوویانە بە چەتر بۆ شاردنەوەی كەمومورتیەكانیان. هەڵبەت دەمانەوێت بڵێین مەبەستمان لە كوردایەتی گوتاری سەربەخۆیی و دروستكردنی دەوڵەتە. ئایا كامانەن ئەو حیزبانەی پرۆژەی دەوڵەتیان هەبووە؟ كەواتە كوردایەتی لای حیزبی كوردی لە بری ئەوەی ئامراز بووبێت لە پێناوی ئامانجی نەتەوەدا، نەتەوە كراوەتە ئامراز لە پێناوی حیزب و بەرژەوەندییەكانیدا، بەرژەوەندیەكانی حیزبیش كۆكراوەتەوە لە پێناوی تاكەكەسێك یان بنەماڵە یان نوخبەیەكدا. كەواتە لە رووی نەتەوەییەوە هەموو گێڕانەوەكانی حیكایەتی نەتەوەیی لە لایەن حیزبی كوردیەوە گێڕانەوەی بێ ناوەرۆكن چونكە حیكایەتی كوردایەتی كۆی حیزبەكانی كوردستان لە هەر چوار پارچەی كوردستان تاكو ئێستا كوردیان بە هیچ نەگەیاندووە، بۆچی؟ وەڵامێكی زۆر سادە لەبەرئەوەی لەبری كاركردن بۆ یەكخستن و یكگرتنی كورد، كاری بەردەوامیان زیاتر دابەشكردن و پەرتكردنی كوردو تێكدانی شیرازەی كۆمەڵگابووە. بۆچی؟ لەبەرئەوەی نە ستراتیژی نەتەوەیی و نە گوتاری نەتەوەیی و نە پرۆژەی نەتەوەییان نەبووە.
دووەم: قسەی مافی بڕیاردانی چارەنووس كە لە مافی رۆشنبیرییەوە دەستیان پێكردووە بۆ لامەركەزی، ئۆتۆنۆمی، ئۆتۆنۆمی راستەقینە، فیدراڵی، ریفراندۆمی سەربەخۆیی.. دوانی دواییان، واتە فیدراڵی و ریفراندۆم لە باشوری كوردستان بوون. ئەمیش وەكو تاكتیكی فریودەرانە بووەتە دروشمی رووبەرێكی فراوانی حیزبی كوردی. بەڵام لە رووی كردەییەوە شتێكیان لەم رووەوە ئەنجام نەداوە، چونكە هەر هەنگاوێك بەرەو بەدیهێنانی مافی چارەنووس، پێویستی بە یەكێتی و یەكبوونی هەموو پێكهاتەكانی گەلە. ستراتیژی حیزبی كوردی هاوشێوەی ستراتیژی خێلایەتی دابەشبوون بووە، ئەوەش هەموو زەمینەیەكی بۆ درستبوونی هێزێكی جەماوەری ئەوتۆ كە بتوانێت بڕیار لە مافی چارەنووس بدات لەباربردووەو روخاندووەیەتی. واتە قسەی بڕیاردانی مافی چارەنووس لای حیزبی كوردی قسەیەكی بێ ناوەرۆك بووە.
سێیەم: قسەی سەربەخۆیی، پارتی كرێكارانی كوردستان لەسەرەتاوە باسی لە سەربەخۆی هەموو كوردستان و دروستكردنی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردی دەكردو خۆی وەكو پارتێكی ناسیونالیستی چەپی ئیتنیكی نمایش دەكرد. لەگەڵ رۆیشتنی كاتدا دەستبەرداری ئەو گوتارە بوو، لە بری گوتاری سەربەخۆیی ئێستا هەڵگری گوتاری توركیای دیموكراتیە. واتە لە پارتیكی ناسیونالیستی ئیتنیكیەوە بووەتە پارتێكی ناسیونالیزمی مەدەنی و باسی پێكەوەژیانی ئیتنیكە جیاوزەكانی توركیا دەكات لە چوارچێوەی توركیایەكی دیموكراتیدا. لە باشوری كوردستان كاژیك و دواتریش پاسۆك خۆیان بە هەڵگری گوتاری ناسیونالیزمی كوردی دەزانی و لەراستیشدا ئەم دوو پارتە دوو پارتی ناسیونالیستی راستڕەوبوون و لە هیچ بارودۆخێكدا نەبوون بە خاوەنی پێگەی جەماوەری فراون و كاریگەرییەكی دیاری ئەوتۆیان لەسەر بڕیاردانی كورد نەبووە. دوای ئەمانیش پارتی دیموكراتی كوردستان لە هەڵوێستی كاردانەوەدا نەك وەكو پرۆژە بەرجەستەی جۆریك لە گوتاری ناسیونالیزمی ناتەواوی كردو بڕیاردانی ریفراندۆم و ئەنجامدانی، جێبەجێكردنی ئەو گوتارەی پارتی بوو. حیزبەكانی تر لەبەر لاوازیان و لەترسی ئەوە بە رووكەش پشتگیرییان كرد نەوەكو ئەنجامەكەی ببێتە هۆی زیاتر لاوازكردنیان لەبەردەمی پارتیدا. لە راستیدا جەماوەر ئەركی خۆی لە دەنگداندا جێبەجێكرد، بەڵام پارتی نەیتوانی لەسەر زەمینەی واقیع گوتاری ریفراندۆم كە گوتاری سەربەخۆیی بوو جێبەجێ بكات و بەوەش گوتاری سەربەخۆیی ریفراندۆم لە مانای گەوهەری خۆی رووتكرایەوەو قسەی سەربەخۆیی كە گەوهەری ریفراندۆم و گوتاری ریفراندۆم بوو، پارتی لە ئەنجامی نەتوانینی راگەیاندنی سەربەخۆییدا، گوتاری سەربەخۆیی لە ریفراندۆمدا لەباربرد. بێگومان حیزبەكانی تر مەگەر بۆ راكێشانی سەرنجی ناوخۆ، ئەگینا نە بروایان بەسەربەخۆیی هەبوو نە كاریشیان بۆ كردووە. بۆ نموونە حیزبەكانی رۆژهەڵات هەتاكو ئێستاش هەر باسی بەشێك لە مافەكانی كورد دەكەن لە چوارچێوەی ئێرانی دیموكراتیدا. بە گوێرەی یەكێتی نیشتیمانی وەكو پارتێكی دیارو خاوەن پێگەی ئیلهام وەرگرتوو لە ماویزمەوەو پارتێكی ناسیونالیزمی چەپ كە دواتریش خۆی وەكو سۆشیال دیموكرات ناساندووەو باسی لە مافی بڕیاردانی چارەنووس لە چوارچێوەی عێراقی دیموكراتیدا كردووە، زیاتر هەڵگری گوتاری كوردیی عێراقیە نەك گوتاری كوردی ناعێراقی. لەو رووەوە یەكێتی نیشتیمانی بەرامبەر بە گەوهەری گوتارەكەی راستگۆبووەو هەڵبەت خواست و ویستی مام جەلالیش بۆ بوون بە سەرۆك كۆماری عێراق شتێكی رێكەوت نەبووەو بوونیشی بەسەرۆك كۆمارو رێزلێگرتنیشی لە لایەن عەرەبی عێراقەوەو گومان نەكردنیان لە دڵسۆزی مام جەلال بۆ عێراق رەنگدانەوەی ئەو گوتارەیە. تاكو ئێستاش پەیوەندی باشی یەكێتی بە بەغداوەو بڕوابوونی بە پێویستبوونی چارەسەركردنی كێشەكانی هەرێم لەگەڵ بەغدا رەنگدانەوەی گوتاری یەكێتی نیشتیمانی كوردستانە. واتە لێرەوە دەردەكەوێت گوتاری سەربەخۆیی لە مێژووی حیزبەكانی كوردستاندا هەرگیز نەبووەتە گوتارێكی خاوەن شوناس و حیكایەتی سەربەخۆیی و گێڕانەوەكانی تەنیا لەسەر ئاستی تاكەكەس و دەستەبژێر بوونی هەبووەو هەیە، بۆیە قسەی سەربەخۆیی كوردی تاكو ئێستا قسەیەكە لە چوارچێوەی خەون و لە خەیاڵی رووبەرێكی زۆر تەسكی دەستەبژێری ناوخۆو بەشێك لە ناسیونالیزمی دایاسپۆرادا بوونی هەیە.
چوارەم: قسەی ئۆپۆزسیۆن كە بەحیساب دوو جۆر ئۆپۆزسیۆن لە كوردستان هەبوون. یەكەمیان ئۆپۆزسیۆنی ئیسلامی كە لە بزووتنەوەی ئیسلامیەوە دەستی پێكرد وەكو پارتێكی ئایینی كە پەیڕەوی سونەت و ئەهلی جەماعەتی دەكرد و كۆمەڵی ئیسلامیش كە هەر لە هەناوی بزوتنەوەوە لەدایكبووەو یەكگرتووی ئیسلامیش كە ئەمیش پارتێكی ئیسلامی سونەی مەدەنیەو ئەمیش دیسان لەسەر پەیڕەوی سونەت و ئەهلی جەماعەت دەڕوات و بەقسەی خۆی پارێزگاری لە ماف و دەستكەوتە دەستورییەكانی خەڵكی كوردستان دەكات. بەگشتی حیزبە ئیسلامیە كوردیەكان ناسیونالیزمی ئایینی نین و رەگوریشەی كوردییان نیە و بە كاریگەری ئیخوان و كۆماری ئیسلامی و رابوونەوەی ئیسلامی لە جیهانی ئیسلامی و بەتایبەتیش لە توركیا دروستبوون و حیزبی ئومەمین و بارگاوی نەكراون بە رەگەزە ناسیونالیستیەكان و پەیوەندیشیان نیە بە هیچ كام لە دوو رێبازە دیارەكەی تەسەوفەوە لە كوردستان، واتە قادری و نەقشبەندی كە وەكو ئایینی میللی كوردیان لێهاتووەو رۆڵ و پێگەی دیاریان هەبووەو هەیە لە بزووتنەوە نەتەوەییەكانی كورددا. سەرباری ئەوەی خانەقاو تەكێكان بوونەتە بنكەی خوێندەواری و زەمینەی سەرهەڵدانی هەستی نەتەوایەتی، رابەرو شێخەكانی نەقشبەندی و قادری لە سەدەو نیوی رابردوودا سەركردایەتی دیارترین راپەرین و بزووتنەوەكانی كوردیان كردووە، كە دیارترینیان بریتین لە شێخ عوبەیدوڵای نەهری و شێخ عەبدولسەلامی بارزانی و شێخ مەحمودی حەفیدزادەی بەرزنجی و شێخ سەعیدی پیران و….تاد.
جۆری دووەمی ئۆپۆزسیۆن، بزوتنەوەی گۆڕان بوو كە لە ئاستی خوارەوەدا پێكهاتەیەكی پۆپۆلیستی هەمەچەشن بوو، لەوپەڕی چەپ هەتا ئەوپەڕی راستی تیدابوو، كە رایەڵەی پێكەوە كۆبوونەوەیان سێ شت بوو. یەكەم نادادپەروەری سیستێمی فەرمانڕەوایی یەكێتی و پارتی. دووەم بێزار بوونی زۆربەیان لە حیزبەكانی خۆیان كە بریتیبوون لە یەكێتی و ئیسلامیەكان و پاشماوەی پاسۆك و شیوعی. سێیەم رق و كینە لە پارتی و بەتایبەتی رق لە بنەماڵەی بارزانی و هاندانی لوتكەی گۆڕانیش بۆ وەبەرهێنانكردن لەو رقەدا. لەسەروی هەموو ئەمانەشەوە سەركردایەتی گۆڕان پەروەردەی زیاتر لە چل ساڵی هەمان گوتاری یەكێتی نیشتیمانی بوو، كە ئەو سەركردایەتیە نە لە دروستبوونی گۆڕاندا و نە ئێستاش نەیتوانیووە گوتاری خۆی لە ئاستی نەتەوەیدا لە گوتاری یەكێتی جیابكاتەوە. لە راستیشدا بەهۆی نەبوونی هیچ یەكێتیەكی فیكری و ئایدیۆلۆجی بۆ پێكەوەبەستنی پێكهاتەی گۆڕان لەوساوە بۆ ئێستا وەكو بزوتنەوەیەكی پۆپۆلیستی بێ بەرنامەو بێ ستراتیژ دەركەوتووەو ئەساو تاكو ئیستاش دوای كەسێتی نەوشیروان مستەفا كەوتبوون و بەردەوامیشن لەسەر بنەمای ” پەرستنی تاكەكەس” كە ئەوەش هەمان بنەمایە كە ئەو جەماوەرە زۆرەی لە بزوتنەوەكە كۆكردەوەو بە مردنی ئەو تاكە رابەرەی ئەو بزوتنەوە پۆپۆلیستیە بزوتنەوەكە روو لە هەڵدیرو نەمان هەنگاو دەنێت. هۆكاری سەرەكیش ئەوەیە كە ئەم بزوتنەوەیە خاوەنی بیرو ئایدیۆلۆجیاو دیدی تایبەتی نەبوو نە بۆ كورد و نە بۆ ئاییندەی كوردستان و وەهاش پەروەردەكرابوون نەبوونی سیستێمێكی فەرمانڕەوایی دادپەروەرو دامەزراو لەسەر بنەمای چەمكی هاووڵاتی باشترە لە بوونی دەوڵەتی كوردی نادادپەروەر. ئەمەش وەكو گوتاری بزوتنەوەی گۆڕانی لێهات. پەرلەمانتارەكانی گۆڕان ئێستا لە بەغدا هەڵگری گوتارێكی ئیسلامی عیراقین هەمان شێوەی گوتاری حیزبە ئیسلامیەكانی كوردستان، زیاتر لەوەی گوتارێكی كورددیان هەبێت. واتە ئاراستەی بنیادنانی گوتاری نەتەوەیی خاوەن شوناس لە بزوتنەوەی گۆراندا زۆر لاوازبووەو مەگەر تەنیا لەسەر ئاستی تاكەكەس بوونی هەبووبێت. كەواتە ئۆپۆزسیۆن بە ئیسلامیەكان و بە گۆرانیشەوە هەڵگری گوتاریكن تا ئەندازەیەكی ئاشكرا لە رەگەزە نەتەوەییەكان رووتكراوەیە. بیگومان هەردوولایشیان روو لە شكستن چونكە هەر گوتارێك بەوجۆرە دووربێت لە رۆحی كوردبوونەوە دەشێت ئەگەری بەهێزبوون و پەرەسەندنی بۆ كاتێكی كەم هەبێت، وەكو هەڵچوونی پۆپۆلیستانە، بەڵام ئەگەری بەردەوامبوونی دیارو بەهێزی لاوازە. لە هەڵبژاردنی ئەمجارەی عێراقدا ئەگەر بكرێت ئەو ئەنجامانە دەبینرێت.
پێنجەم: قسەی كورد لە دەسەڵاتی عێراقیدا، لە دروستبوونی ئەنجوومەنی فەرمانڕەواییەوە كورد چوونە بەغداو لە پەرلەمان و زۆر پێگەی جۆراوجۆردا، هەر لە سەرۆكایەتی كۆمارەوە كە تا ئیستا بەدەست كوردەوەیە، تا دەگاتە وەزارەتەكان و پێگەكانی خوارتریش بەشداربووە. پێویست بەوە ناكات باسی ئەوە بكەین كە كورد لە بەغدا لە رووی نەتەوەییەوە چی كردووە، رەنگە تاكە شتێك كە كورد لە بەغدا كردبێتی و لە رووی نەتەوەییەوە جێگای باس بێت نووسینەوەی دەستووری عێراقە. ئەویش ئاشكرایە كە تاكو ئیستا نەجێبەجێ كراوەو نەئەگەری ئەوەش هەیە جێبەجێ بكرێت. كەواتە لە رووی نەتەوەییەوە كورد لە بەغدا شتێكی نەكردووە كە شایانی باس بێت. بەڵكو كورد لە بەغدا سەرقاڵی دەستكەوتی مادی كەسی و حیزبین و هەڵچنینی هەر ئومێدێك لەسەر نوێنەرانی كورد لە بەغدا بێجگە لە بێئومیدی هیچی تر بەرهەم ناهێنێت. كەواتە حیكاتی كورد لە بەغدا لە رووی نەتەوەییەوە حیكایەتێكی بۆش و بێ ناوەرۆكە. ئەو كوردانەی لە دامەزراوەكانی دەوڵەتی عێراقیدا پۆست و پلەو پایەیان هەیە، لەگەڵ هەموو ئەوانەی تر كە دەستكەوتی مادییان لە عێراقەوە دەست دەكەوێت وەها سەیری عێراق دەكەن كە دەوڵەتێكە بەرهەمی ناسیونالیزمی مەدەنیە. واتە رەگەزی ئیتنیك هیچ ئامادەبوونێكی نیە لە بنیادنان و بەڕێوەبردنی ئەم دەوڵەتەدا، بەڵكو رەگەزی سەرەكی پێكەوەبەستن نیشتیمان و بەرژەوەندی هاوبەش و كەلتوری هاوبەشە وەكو چۆن دەوڵەتی ئەمەریكا بەرهەمی ناسیونالیزمی مەدەنی ئەمەریكیە.
ئیستا ئاشكرایە كە ئەو هەموو هەراو هوریا و قسەو دەنگە دەنگ و ژاوەژاوەی لە كوردستان بە حیزب و سیاسی و دەستەبژێرو ئەندام پەرلەمان و…تاد بەناوی نەتەوەو نەتەوایەتی و سەربەخۆی و دەوڵەتەوە لەسەری بەردەوامن، تەنیا هەر قسەیە و تاكو ئێستا هیچ بەرهەمێكی نەتەوەیی نەبووە كە نەتەوەی گەیاندبێت بە كەناری ئارام و لە مەترسی دەربازی كردبێت. هەربۆیە جێگای خۆیەتی ئەو هەموو قسەیە بچوێنرێت بە هەراو هوریای بێ ئەنجام یان دەنگی چەقەنە بەبێ ئارد.
عەتا قەرەداخی
قەیوان گروپ
مایۆرکا سیتی جوانییەک لە دڵی سروشتدا
