شۆڕش و جوگرافیای دیموکراسی

شۆڕش دابەش دەبێت بۆ دوو ئامانج “سیاسەت” و دیموکراسی ــ هانا ئارێنت”، هەموو شۆڕشگێڕێکیش دەیەوێت دوای سەرکەوتن و کۆکردنەوەی دەرئەنجامەکانی شۆڕش، ئەم دوو بەشەی بەرهەمهێنابێت، یان راستترە بگوترێت شۆڕشگێڕ لەم دوو ڕێگەیەوە هەڵسەنگاندن بۆ شۆڕشەکەی دەکات و هەر لێرەشەوە پەیوەندییەکانی بە دەرەوەی خۆیەوە دەبەستێتەوە. چەمکی “سەرکەوتن” بۆ شۆڕش، چەمکێکی مەیدانییە، واتە لە مەیدانی جەنگ و لەسنووری کوشتن و راونان و نغرۆکردنی بەرامبەر تێناپەڕێت ئەگەر لێکەوتەی شۆڕش درێژنەبێتەوە بۆ پانتایی سیاسی و دیموکراسی، تەواوی شۆڕشەکانی جیهان لەچرکەساتێکدا وێران دەبن ئەگەر لەبری هەنگاونان بۆ پێشەوە و بونیادنانی کۆمەڵگەیەکی دیموکرات و بەرهەمهێنانی سیاسەتێکی نوێی سەرکەوتوو، تووشی چونەوە ناوخۆ و دۆخێکی داخراو ببنەوە، نمونەی ئەم شۆڕشانە زۆرن چ شۆڕشی سەرکەوتوو و چ وێرانبوونی شۆڕش، لە شۆڕشی 17ی ئۆکتۆبەرو ڕێنسانسەوە بیگرین هەتا شۆڕشی 1979ی ئێران و ئەفغانستان و شۆڕشی نوێی کورد لەباشوور و دواتر بەناو شۆڕشەکانی بەهاری عەرەبی. هەندێک لەمانە بەسەرزار شۆڕشن ئەگینا پێناسەی شۆڕش نایانگرێتەوە.

ئەگەر لەنێو ئەو نمونانەی سەرەوەدا، شۆڕشەکانی رۆشنگەری خۆرئاوا، کورد و بەهاری عەرەبی بەنمونە وەربگرین، دەبینین هەریەکێکیان بەجۆرێک لەجۆرەکان چەمکی سیاسەت و دیموکراسی بەرهەمهێناوە، هەریەکێک لەم شۆڕشانە بە دوو پانتایی جیاواز و دوو فۆرمی ناچونیەک دیموکراسی و سیاسەتیان بۆ کۆمەڵگە و کاری سیاسی بەرهەمهێناوە، لەکۆمەڵگە خۆرئاواییەکاندا نەک تەنها شۆڕشی رۆشنگەری ئەم دوو چەمکە بەتەریب یەکتردا بەرهەمدێنن، تەنانەت هەردوو چەمکەکە دەچنە خزمەت یەکترەوە و پێکەوە دەوڵەت و سیستمێکی سیاسی ــ دیموکراسی دروست دەکەن کە نزیکەی چوار سەدە و زیاترە بەردەوامە.

شۆڕشەکانی کورد، لەکاتێکدا هیچیان شۆڕشی هەر چوار بەشەکەی کوردستان نەبووە، هاوکات شۆڕشی دیموکراسی و سیاسەتێکی کوردیانەشی بەرهەمنەهێناوە، لەسەر ئاستی باشووری کوردستان شۆڕشی نوێی گەلەکەمان 1975 بۆ 1991 بەئاشکرا نەخشەی ناچونیەکی هەردوو چەمکی “سیاسەت” و “دیموکراسی” دادەڕێژێت، رەنگە یەکێک لە دروستبوونی نەخشەی “دێگەڵە” ئەو ناچونیەکییەی “سیاسەت” و “دیموکراسی” بێت کە دێگەڵە لە راست و چەپی خۆیدا پیشانمان دەدا. ئەگەر وردتر لەم نەخسەیە بڕوانین سیاسەتی سەرکەوتوو لەهەردوولای دێگەڵەدا لەگەڵ دیموکراسی لەهەردوولای دێگەڵەوە زۆر ناچونیەکن، کاتێک شۆڕش لەو دیوی دێگەڵەوە دیموکراسی بەرهەمناهێنێت، واتە سیاسەتێکی روون و سەرکەوتوویشی بەرهەمنەهێناوە، ئەم واقیعە بۆ کاری حکومەت و دەوڵەتداریش روونە.

شۆڕش سیفاتی وەهایە، یان هەردوو چەمکی سیاسەتێکی سەرکەوتوو و دیموکراسییەتێکی باڵا پێکەوە بەرهەمدەهێنێت، یان هیچیان بەبێ ئەویتر بەرهەمنایەت، شۆڕشەکانی بەهاری عەرەبی و شۆڕشی ئێران، لەو نمونانەی شۆڕشن کە نەک وڵاتیان بۆ پێشەوە نەبرد بەڵکو وڵاتیان بۆ چەندان دەیە گەڕاندە دواوە. هاوکات نەک ئێران و وڵاتانی عەرەبی فۆرمی سیاسەتیان نەگۆڕاو نەبوون بە وڵاتگەلێکی خاوەن سیاسەتێکی سەرکەوتووی یونیڤێرساڵێتی، تەنانەت ئەم وڵاتانە ئێستا لەدۆخی داخراندان، هەر ئەم شۆڕشانە رێگایان بۆ گروپی ئیسلامی توندڕەو کردەوە بۆ دەرکەوتن و بەشداریکردن لە دەسەڵات. لەکۆی هەموو ئەو وڵاتانەی عەرەبی لەکاتێکدا جۆری سیاسەتیان گەشەی نەکردووە، دیموکراسیشیان قبوڵ نەکردووە، ئەمەش واتە ئەو واقیعەی ناکرێت ئەم دوو چەمکە بەجیا لەسەر دوو جوگرافیا هەبن.

هەر لەبارەی شۆڕشی کوردەوە، ئەوەی لە شۆڕشی کورددا لە باشوور دەیبینین، شۆیە، ناکرێت شۆڕش لە نیوەی هەرێمی کوردستاندا گەیشتبێتە واقیعی خۆی بەڵام لەنیوەکەیتریدا ئیفلیج بێت، شۆڕش دروشمی ناوێت بۆخۆی لەسەرزەمینی واقیعدا مەهام و ئامانجەکەی دەبینرێت، جوگرافیای شۆڕش ئەو جوگرافیایەیە کە سیاسەت و دیموکراسی تەریب دەبن، جوگرافیای شۆڕش جوگرافیای “شەهید”یشە، چونکە جوگرافیای خەبات و گیانفیداییە لەپێناو بەدەستهێنانی ئەوەی گەل داوای دەکات. هەرکاتێک جوگرافیای شەهیدمان هەبوو بەڵام جوگرافیای دیموکراسیمان نەبوو، ئەوا وێرانبوون و کۆتایی مانای شۆڕشە.