میساقی میللی لەنێوان خەیاڵ و واقیعدا

بەر لە ڕوخانی دەوڵەتی عوسمانی و نەمانی خەلافەت عوسمانییەكان پڕۆژەیەكیان بەناوی میساقی میللی ئامادە كرد و ساڵی ۱۹۲۰ پەسەندكرا. بەپێی نەخشەكە بێت توركیا خۆی بۆ داگیركردنەوەی ویلایەتی موسڵ ئامادە دەكات كە سلێمانی و ناوچەكانی دیكەیشی لەسەرە، چونكە لە كۆندا سلێمانی و بەشێكی دیكە لەناوچەكانی هەرێمی كوردستان سەر بە ویلایەتی موسڵ بون. میساقی میلی پێك دێت لە چەند بڕگەیەكی جیاواز كە لە بڕگەیەكیاندا دەڵێت: ویلایەتی موسڵ بەشێكە دانابڕێت له توركیای دایك. واتە بێ قەید و شەرت توركیا موسڵ بەهی خۆی دەزانێت.

توركەكان خۆیان بە مەغدور ئەزانن و پێیان وایە كە لە پەیمانی لۆزاندا غەدریان لێكراوە، بۆیە ئەیانەوێت هەرچۆن بێت حەقی خۆیان وەربگرنەوە. لە ساڵی ۱۹۲۱ كاتێك كەمال ئەتاتورك وردە وردە جڵەوی دەسەڵاتی گرتە دەست و بەتەواوی خەلیفەی بێكاریگەر كرد و خستیە كەنارەوە، ( علی شفیق)، ناسراو بە ئوزدمیر لەلایەن ئەتاتوركە كرا بە بەرپرسی مەلەفی موسڵ، ئەتاتورك دەسەڵاتی تەواوەتی پێدابوو كە بەهەر جۆرێك بێت ئەبێ ڕێگری بكات لە لكاندنی موسڵ بە عێراقی عەرەبیەوە.

لە پاش هەوڵ و ماندوو بونێكی زۆری ئوزدمیر كە توانی پەیوەندییەكانی نێوان شێخ محموود لەگەڵ ئینگلیز ببچڕێنێت بەو بەڵێنەی كە بەشێخی دابوو. بەڵێنەكەش ئەوەبوو كە هەركات توركیا موسڵی خستەوە سەر خاكی خۆی ئەوا شێخ محموود ئەكات بە سەرۆكی ویلایەتەكەو سەربەخۆییەكی پێ ئەدات بەڵام لە ژێر سەرپەرەشتی توركیادا. بەڵام بەریتانیەكان بە ڕێككەوتنێك توركیایان كشاندەوە دواوە ئەوەش بە پێدانی بەشێك لە داهاتی نەوتی موسڵ بە توركەكان بۆ چەند ساڵێك.

پرسیارەكە لێرەدایە ئایا دوای ساڵی ۲۰۲۳ كە تێپەڕینی سەد ساڵ ئەكات بەسەر پەیمانی لۆزاندا توركیا دەتوانێت موسڵ كۆنتڕۆڵ بكاتەوەو سنورەكانی فراوان بكاتەوە یان نا؟

بەربەستەكانی بەردەم توركیا چین و گەورەترین بەربەست چیە؟

ئەشێت كە داگیركردنەوەی موسڵ خەیاڵێك بێت كە هەرگیز بۆ توركیا بەدی نەیەت بەچەند هۆكارێك.
۱- هێنانە پێشەوەی مستەفا كازمی لە عێراق و پاڵپشتیكردنی كازمی لە بەهێزكردنەوەی عێراقدا لە لایەن ئەمریكاوە بۆ بەهێزكردنەوەی عێراق، بەربەستێكی بەهێزە بۆ توركیا. وەك دیارە كە كازمی دەیەوێت سنورەكانی كوردستان بگەڕێنێتەوە سەر حكومەتی ناوەند و ڕاستەوخۆ لە ژێر سەرپەرەشتی عێراقدا بن. بە ئەگەرێكی زۆر ئەو كارە بە پاڵپشتی ئەمریكای ئێستا و بەریتانیای جاران جێ بەجێ ئەكرێت و بەربەستێكی بەهێز ئەبێت بۆ توركیا.

۲- وەك ماركس ئەڵێت: مێژوو لە زۆر كاتدا بە شكڵێكی هەزەلی دوبارە ئەبێتەوە. ڕەنگە چۆن توركەكان لە ڕابردوودا لە ڕێگەی ئوزدمیرەوە بەڵێنیان بە شێخ محموود دا كە ویلایەتی موسڵی تسلیم بكەن، دیسانیش بەڵێنێكی لەو جۆرەیان بە سەركردەیەكی كوردستان دابێت كە ئەگەر بێت و هاوكارییان بكات لە تێكشكاندنی پەكەكەدا كوردستانی توركیا و عێراق و موسڵیشی بخەنە ژێر دەستەوە، ئەمە ئەگەرێكەو ئەشێت كە ڕوویشی دابێت.

۳- پارتی كرێكارانی كوردستان، بونی پەكەكە لە قەندیل بەربەستێكی دیكەی بەردەم توركیایە چونكە پەكەكە هێزێكی تەواو ئامادەباشە بۆ بەرپەچدانەوەی هەر هێزێك كە بیەوێت كوردستان داگیر بكات، ڕەنگە بەشێك لە بیرمەندانی كورد پێیان وابێت كە پێویستە پەكەكە چالاكیەكانی بباتە توركیا، بەندە پێم وایە كە پەكەكەش خۆی دانابێت بۆ ئەوكاتەی كە توركیا دەیەوێت بەهێز موسڵ داگیربكات، ئیدی ئەوكات بەڕێوەبردنی چالاكی ئاسانتر ئەبێت بۆ پەكەكە، بە ئەگەرێكی زۆریش سنوری كوردستانی باكور ئازاد ئەبێت لە حاڵەتی دەستدرێژییەكانی توركیادا بۆ سەر عێراق.

٤- بوونی یەپەگە لە كوردستانی سوریا دەكرێت ببێتە بەربەستێكی دیكە لە بەردەم بەدیهێنانی خواستەكانی توركیادا بۆ بەدەستهێنانی موسڵ، چونكە توركیا ناتوانێت بەبێ هاوپەیمانێكی بەهێز شەڕی ئەو هەمووە بەرەیە بكات. ئەشێت بەهەمان شێوەی ڕابردوو ڕوسیا ببێتەوە بە پاڵپشتی توركیا بەڵام ئەمریكاش لەو كاتەدا دەستەوستان نابێت.

بە ئەگەرێكی زۆر و هەبوونی دەیان ڕێگری تر توركیا ناتوانێت ئامانجە لە مێژینەكەی بەدی بهێنێت، بەشێك لە نوسەرانی كورد زیادەڕەوی ئەكەن لە تۆقاندنی كوردەكان و فیلاندنی توركیادا، میساقی میللی ئەوەندە ئاسان نیە گەر كوردەكان هاوبڕیار بن، ئێستا ئاستی ڕۆشنبیری تاكی كوردیش زۆر زیاترە لە ڕابردوو، ئێستا حیزب و بنەماڵە ئەو ڕۆڵەی ڕابردوویان نیە و پەكەكەش توانیویەتی بكشێتە ناو هەموو بەشەكانی كوردستان و بۆ حاڵەتێكی گرنگ ڕەنگە ئامادەباشی تەواو كرابێت.

ئەكرێت بڵێین كە بەجێ هێنانی نەخشەكەی توركیا زیاتر خەیاڵە تا واقیع، ڕاستە كارتێكی گرنگە بەدەست توركیاوە. لەهەموو حاڵەتێكدا ئەبێ كورد زۆر وریا بێت كە نەكرێتەوە بە قوربانی ڕێككەوتنێكی دیكەی توركیا و ئەمریكا، گەر كورد بە لێزانی مامەڵە بكات ڕەنگە توركیا سنورەكانی بچووك تر ببنەوە نەك فراوانتر لەوەی ئێستا.

ئەمیر مام والی