كارامەیی بەكارهێنانی كۆد لە شانۆی دواڕۆژەكانی بابلۆدا

د. تریفە عومەر

هونەری نمایشكردن تەنها هونەرێكی وابەستە بە زمان نییە، هونەرێك نییە لە نائامادەگی زماندا بتوانێت پەیامەكانی بۆ بینەر بگوێزێتەوە، بەڵكو خودو ناواخنی زمانە، هەروەكچۆن لە واتا میتافۆرییەكەیدا مرۆڤ لەنێو شانۆی ژیاندا پەیوەندییەكانی لەنێو كۆدەكاندا رێكخستووە، ئەوهاش لەسەر تەختەی شانۆ كۆدەكان خودی نمایشەكە لەخۆدەگرن، ئا لێرەوە شانۆگەریی (دواڕۆژەكانی بابلۆ)، چۆنێتی پەیوەندی و پەرتبوونی مرۆڤ و دەسەڵاتخوازی و نادادی و ئەوینداری لەنێو كۆدە بەكارهێنراوەكانەوە بۆ چاوی تەماشاكەر دەگوێزنەوە.

شانۆی (دوارۆژەکانی بابلۆ) کە لە دەرهێنانی شوان کەریمە و رێشان محەمەد، ئەکتەری سەرەکیی شانۆگەرییەکەیە، لە تەكیدا چەند ئەکتەرێکی دیکەی گەنجیش رۆڵی تێدا دەبینن، هەروەك (سۆران ئەکرەم، روبار خالید، تاهیر عەبدولواحید، هەنار کامەران، فەهاد سەعدی، تێشوو نامیق، رەنجدەر سەعید، ژیوەر حسێن، رۆژ ئازاد، سێوان یاسین، سەرخان یاسین، ساڤان عەبدولرەحمان، رۆزا کارزان)، نێجیر خەلیل وەك ئەکتەر و بەڕێوەبەری شانۆو لاوک ئەبوبەکر وەک یاریدەدەری دەرهێنەر بەشدارن، هەروەها بەیان غەریب بەڕێوەبەری هونەری کاری شانۆكەیە.

ئەم شانۆگەرییە باس لە چیرۆکی بابلۆی دەوڵەمەند و ناودار دەکات، کە بەیانییەك بە سەردانێکی چاوەڕواننەکراوی کارمەندێكی خۆی بێداردەبێتەوە، ئیدی لەو ساتەوە سەرتاپای ژیانی بابلۆ دەگۆڕێت، شانۆییەکە بەشێوازی کۆمیدی و میوزیكئامێز و بەهۆی كۆدە هەمەچەشنەكانەوە باس لە وەهمەكانی ژیانی بابلۆ دەکات، بە گوزارشتێكی دیكە كۆدەكان پەیام-هەڵگری شانۆو گوێزەرەوەی ناوەڕۆكی شانۆییەكەن بە وەرگر.

لە پرۆسەی پەیوەندی و لەیەكگەیشتندا- Communication، كۆد ئەو هێمایەیە كە بڕێك زانیاریی دیاریكراوی پەیوەست بە دەوروبەر، لەخۆدا هەڵگرتووە، بەجۆرێك ئەم كۆدە بەهۆی ناوەندێكەوە لە نێرەوەوە بۆ وەرگر دەگوێزرێتەوە، كۆد كەرەستەی زانستی سێمیوتێكسە- Semiotics بریتین لە كۆدی زمانی Verbal Language و نازمانیNon Verbal Language ، كە دەشێت هەریەك لەم كۆدانەش، كۆدی كۆمەڵایەتی و دەقی و راڤەكاریی بێت، هەڵبەت بەهۆی ئەم كۆدانەوە، پەیامەكان لە پرۆسەی پەیوەندیكردندا ئاسانتر بۆ وەرگر دەگوێزرێنەوە.

كۆدی كۆمەڵایەتیSocial Code  هەریەك لە كۆدی زمانی، جەستەیی، رەفتاری و كاڵایی دەگرێتەوە،  كۆدی دەقیTextual Code ، جۆرەكانی كۆدی جوانناسی، ئەدەبی، زانستی و ماس میدیا لەخۆدەگرێت، هەرچی كۆدی راڤەكاریشە Interpretative Code بۆ ئەو كۆدانە جیادەبێتەوە كە بەگشتی پەیوەستە بە دونیای وەرگرەوە، هەروەك كۆدی پەیپێبردن، لەگەڵ كۆدی ئایدۆلۆجی، بەرفراوانترین كۆدی پەیوەندیكردن، كۆدی ئایدۆلۆجییە كە بەئاگایی بێت یان نائاگایی  مرۆڤ پێی بارگاویكراوە، لێرەدا بەپێی زانستی كۆد لەو كۆدانە دەدوێن كە شانۆكەی پێ تەنراوە.

سەرەتای خستنەڕووی شانۆكە بەهۆی كۆدی كاڵاییەوە-  Commodity Code بە بینەر دەگات، هەروەك دەركەوتنی پەڵەهەوری رووناكی، چۆنێتی دابەشبوونی كاراكتەرەكان بەسەر پنتی شانۆكەدا، بەجۆرێك رەگەزی مێیینە لەنێو بەرزی و چەق و راستی شانۆكە، هەمبەر بەوە رەگەزی نێرینە لەسەر تەختی شانۆ لەبەردەم تەماشاكەران و لای چەپی شانۆكەوە، لەگەڵ ئامێری موزیك، هەروەها هەڵواسینی تابلۆو دیكۆرو دیزاینی شانۆ و جلوبەرگ و مۆدێل و فاشنی كاراكتەرەكان، هەركەیان بە تەنها زانیارییەكی دیاریكراو، دواتریش بە كۆی لێكدان و گرێدانەوەی كۆدە جیاوازەكان، مەعریفەیەكی گشتی لەچوارچێوەی پەیامێكی دیاریكراودا بۆ تەماشاكەر دەگوێزنەوە، بۆ نموونە گەر چاوی بینەر تەنها وەرگری كۆدە كاڵاییەكان بێت، ئەوا جۆری جلوبەرگ و مۆدێل و شێوازی كەرستەیی و دیزاینی دانانی كەرەستەكان لە كورسی و مێزو تابلۆكانی نێو شانۆكە دەرخەری مۆدێلی شوێنگەو كۆمەڵگایەكی كوردیانە نین، وەلێ كاتێك تێكەڵ بە كۆدی ئایدۆلۆجی Ideological codes دەبێت و بە كۆدی رەفتارییەوە Code  Behavioral كە خودی رۆڵگێڕانی كاراكتەرەكانە، دەبەسترێتەوە، هەروەك رۆڵی كاراكتەر لە تەعریفكردنی هەردوو كۆدی ئۆپۆزسیۆن و حكومەت  و پاشان چۆنێتی رێزبەندیی رووداوەكانی نێو شانۆكە، لەنێو ئاوەزی بینەردا، وێنە و وێنای دۆخێكی كۆمەڵ و كۆمەڵگایەكی كوردییانە دەنەخشێنێرت، ئەم نەخشاندنەش بەهۆی جۆرە كۆدێكی دییەوە دروستدەبێت كە كۆدی پەیپێبردنە perceptual Codes، لە رێگەیەوە تێگەیشتنی تەماشاكەر لە لێكدانی نێواندژیی كۆدی رەفتاری و  كۆدی ئایدۆلۆجی و هەروەها بەستنەوەی بە كۆدی رەفتارییەوە، دیمەنێكی جیهانگیریی چێدەبێت، بەجۆرێك دركپێكردنی بیننی تەماشەكەر بۆ نێو دنیای شانۆكە و پێكەوە بەستنەوەو گرێدانەوەی سەرجەم كۆدەكان وەك پێشتر ئاماژەی بۆ كرا، ئەو پەیامە لەخۆدەگرێت كە مرۆڤ لەڕووی سایكۆلۆجییەوە بوونەوەرێكی جیهانییە و دەشێت كاراكتەری ستەمكارو چاوچنۆك و ترسنۆك و ستەملێكراو بەشێك بێت لە هەر پنتێكی ئەم جیهانە، ئەمەش بینینی تەماشاكەر بە دەستەواژەیەكی یۆنگیانەی وەك (دەستەجەمی مرۆڤ) و دەقێكی هیگڵیانەی وەك (مێژوو خۆی دووبارەدەكاتەوە) خەیاڵئامێز دەكات، بەتایبەت كاتێك بەستەری جۆرە كۆدێكی دیكە كە كۆدی جوانناسییە Aesthetic codes هەروەك چڕینی ئاوازەكان و ژەنینی ئامێرەكان بەو جۆرەی بەرجەستەی مرۆڤێكی پەرتبوو، هاوكات نیشتیمانێكی سیخناخ لە نادادی دەكەن، دیسان ئاوێتەدەبێتەوە بە رەهەندە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكانی كۆمەڵگەی كوردی، ئەمەش دیوێكی سەركەوتووانەی شانۆگەرییەكەیە، كە وا دەكات منی بینەر بە تەواوی دیمەنە كۆمیدی و تراژیدیایاكانی شانۆكەوە ببەستێتەوە.

چۆنێیتی جوڵەی جەستەی كاراكتەرەكان و دەربڕینی وشە فەرهەنگییەكان بریتیەلە جۆرە كۆدێكی دیكە كە كۆدی زمانییە Language Codes، ئەم كۆدە دیوی شاراوەی كاراكتەرەكان واڵادەكات و پەنهانەكانیان دەهێنێتەگۆ، لەم دیدەوە هاوتەریبێتی ئاكتی روخسارو كردەی ئاخاوتنی كاراكتەرەكان بۆ خوڵقاندنی دیمەنێكی كۆمیدی، سانا نییە، بەڵكو پاردۆكسێتی جوڵەی جەستە و ئاخاوتن زۆرجار بارێكی كۆمێدی بەرجەستەدەكات، وەلێ لەم شانۆییەدا بە هاوتەرێبێتی جوڵەی جەستەو ئاخاوتن دیمەنێكی كۆمیدی دەنوێنرێت، هەروەك وشەو هێزو ئاوازەی دەربڕین و جوڵەی جەستەی ئەو خزمەتكارەی  خۆی بە بچوكتر لەو مافە دەزانێت كە پێیدەدرێت، ئیدی لە رووی جەستەیەوە نەك تەنها خۆی دەكورمێنێتەوە، بەڵكو لە باری دەربڕینی دڵخۆشی خۆیدا هەوڵی خۆحەشاردادان لە پەناو پەسێرەكاندا دەدات، ئەو پێیوایە مرۆڤێكی خاڵییە لە كێشەكان، بەڵام ساتێك گەورەكەی پێیدەڵێت تۆ بۆچی هاوسەرت نییە، ئەویش لە وەڵامدا دەڵێت ئاخر پارەم نییە، گەورەكەشی بەئاگای دێنتێەوە كە (ئەوە ئیتر كێشە)یە، ئیدی خەمی خزمەتكار لە بێداربوونەوەی كێشەكەی دەستپێدەكات، وەلێ كاتێكیش گەورەكەی بۆ گەیشتن بە ئامانجەكەی و ساغكردنەوەی شەرەفی، كچە بەحساب دووگیانەكەی خۆی، پێشكەشی خزمەتكار دەكات، لێرەدا خزمەتكاری بچوك لەژێر بنمیچی پردی دیكۆری شانۆكەدا جارێك باڵەكانی دەخاتەوە نێویەك و جارێكی دیش وەك هێمای خۆشنوودی پەرشیاندەكاتەوە، ئەو بەشەرمەوە گوزارشت لە مافێكی سروشیتانەی خۆی دەكات، بەمەش سێ چەشنی كۆد لەو نمایەشەو نمایشەكانی تریشدا رؤلدەبێت كە كۆدی جەستەیی Bodily Codes و بەشە-كۆدی هاوەڵزمانی Paralinguistic sub codes و كۆدی زمانی- فەرهەنگی Verbal Codesیە، هەروەك نواندنی جەستەی كاراكتەری شەرمن و خۆبەبچوكزان لەبەرامبەر گەورەكەی، جارێك هێنانەوەیەكی باڵەكانی و جارێكیش پەرشكردنەوەی بە فۆرمی كراوە، هاوكات هەم دەربڕینی گوتەكان بە كزی و تێكەڵ و بزڕكاو بەشێوەی شادی بەخشین، هەم دەربڕینی وشەی فەرهەنگی گوزارشت لە بچوكی، هەروەك (گەورەم، هاوڕێی گەورەم، ئاخر چۆن دەبێت بڵێم هاوڕێ)، هاوتەریب لەگەڵ ئەم دەربڕینانەدا كۆدی جەستەیی لە دانیشتن و هەستانەوەو جوڵەی دەست و باڵەكان بەشێوەی نوقاو بچوك لەبەردەم گەورەكەی .. بەمەش دیمەنێكی رەخنەیی ساتیرئامێزانەی سەرنجڕاكێش پێشكەش بە تەماشاكەر دەكرێت.

كاراكتەرێك نمایشی خودێكی ترسنۆك و چاوچنۆك بە بوونی دەستەڵات یان گەیشتن بە دەستەڵات دەكات، دەرهاویشتەی ئەم ئارێشە سایكۆلۆجییە كۆدە زمانییەكانن verbal language بەجۆرێك كۆدەكان یان بۆ دەربڕینی بەكەمبینینی بەرامبەر و خۆسەپاندنە یاخود بەپێچەوانەوە شاردنەوەی دونیا حەقیقەیەكەی كاراكتەرە، بۆ ئەمەش كۆدە زمانییەكان و دەرڕینی پراگماتیكیانە prosodic pragmatic دەرخەری ئەم چەشنە كاراكتەرەیە،  هەروەك (دایشە، چم، خم-نسی، ساقە، ئئئەووو )، كە كاراكتەر بەمەبەستی پشاندانی خود-گەورەیی و ئیگۆییانەی، فۆنێمەكان دەقرتێنت و بە تۆنێكی بەرز لەگەڵ ئەوانی دی دەدوێت و فەرماندەكات، بەمەش كۆدێكی وێتەیی لە هزری بینەردا دروستدەكات بۆ نموونە چۆنیێتی دەربڕینی (ئئئەووو) پێكانی وێنەی هزری (عەو)ە، بەپێچەوانەوە لەبەرامبەر كەسێكی مەزندا كۆدەكان وەكخۆی دەردەبڕێت و تۆنی دەنگ هێواش و بەرزونزمی و وەستانی تەواو وەك دەربڕینی رێز بەكاردەهێنێت، ئەو دەمەش كە  لە دونیای وەهمییەكەی دادەبڕێت و دەگەڕێتەوە نێو واقیع و ئیدی وەك شێتێك مامەڵەی لەتەك دەكەن، زمان ئازادانە بەكاردەهێنێت، چونكە هیچ لەحزەیەك هێندەی شێتێتی كە ئازادكردنی سنورەكانی عەقڵە لە دونیا، زمانیش ئازاد نییە، ئەو ساتە زمان خاڵییە لە هەر بەربەستێكی كۆمەڵایەتی مرۆڤ، بێ كۆتوبەندی كۆمەڵایەتی زمان كاری خۆی دەكات، هەروەك-چۆنیش دەنگە جیاوازەكانی كاراكتەری سەرەكی (گەورە) وەك دەنگی ویژدان ئازادانەو سەربەخۆ لە دونیای كۆمەڵایەتی، كۆدەكانی زمان وەگەڕدەخەن.

گەرچی كۆدگەلێكی دیكە لە شانۆگەریی (دواڕۆژەكانی بابلۆ)دا تێبنیدەكرێت، بەڵام هێندە بەسە كە رەهەندێكی سەركەوتوویی شانۆكە لە چۆنێتی نێكەڵكردنی كۆدەكان و بەهۆیەوە گەیشتنی دروستانەی پەیامەكە بۆ تەماشاكەر پەسنبكرێت و بەشێك لە سەركەوتنی ئەم شانۆیە بۆ چۆنێتی و كارامەیی بەكارهێنانی ئەم كۆدانە بگەڕێنینەوە هەروەك لە وتارەكەدا خرایەڕوو.

قەیوان گروپ

 


مایۆرکا سیتی جوانییەک لە دڵی سروشتدا