مێژووی بیبلیۆگرافیای كتێب لەكتێبخانەی كوردیدا

پۆڵەتیك فەرهەنگ: بوار نوورەدین
كاتێك خوێندكار، یان هەر نووسەرێك بڕیاری لێكۆڵینەوەیەك دەدات، یاخوود خوێنەرێك لە كتێبێك دەگەڕێت، پێویستە ڕوو لە كتێبخانەكان بكات، تاكوو بتوانێت بە هۆی چەند ڕێكارێكەوە سەرچاوەكان بدۆزێتەوە، وەك: “سیستمی پۆلێنكردنی كتێبی ناو كتێبخانەكان” و “بیبلیۆگرافیا”. باشترین و نوێترین ڕێكاریش، سیستمێكی پێشكەوتووی وەك: ماڵپەڕ و داتابەیسە، كە ناوی نووسەر، وەرگێڕ، یان بابەتەكە دەنووسرێت و داتابەیسەكە لە هەموو سەرچاوەكان ئاگاداری دەكاتەوە.

لە زمانی كوردیدا هیچ وشەیەكمان بەرامبەر بە وشەی بیبلیۆگرافیا نییە، عەرەبەكان هەر ئەم وشەیە بەكاردەهێنن، تەنها لەبری پیتی “گ” پیتی “غ” دەنووسن، لە ئێرانیش وشەی “كتێبناسی و كیتاب شوناسی” بەكاردەهێنرێت. بیبلیۆگرافیا وشەیەكی گریكییە و لە “Biblion” واتا سەرچاوە و “Grapro” واتە زانیاری پێكهاتووە، واتای هەردووكیشیان: زانیاریی لەبارەی سەرچاوەكان، یان ڕێكخستنی زانیاریی سەرچاوەكان.

بیبلیۆگرافیا سەرچاوەیەكی گشتییە، ئەركی ئامادەكارەكەی ئاسان نییە، چونكە لەبری بەكاربەران، كتێبخانە بە كتێبخانە دەگەڕێت، سەرچاوەكان بە ڕیزكراوی ڕێكدەخات، بەم كارەشی هاوكاریی خوێنەر، نووسەران و توێژەران دەكات، بەكاربەرانیش كەڵكێكی زۆری لێ‌ وەردەگرن و ماندووبوون، كات و خەرجیشیان بۆ دەگەڕێتەوە.

بیبلیۆگرافیا دۆزەرەوەی سەرچاوەكانە، ئەو كتێبە نییە یەكێك ئیشی پێی بێت و یەكێكی تر حەزی لە خوێندنەوەی نەبێت، درەنگ و زوو، هەموو چین و توێژەكان ئیشیان پێی دەبێت. هەر سەرچاوەیەك بیبلیۆگرافیای بۆ ئامادەكرا بێت، بە سەرچاوەیەكی زیندوو دادەنرێت.

بیبلیۆگرافیا و پۆلێنكردنی كتێب، ڕۆژنامە و گۆڤاری كوردی، هەڵە و كەموكوڕی تێ دەكەوێت، چونكە نائەكادیمیبوونی سەرچاوەكان، كاریگەرییان لەسەر بیبلیۆگرافیا و پێڕستكاری هەیە، گرانتر و ئاڵۆزتریشی دەكەن.

لە باشووری كوردستاندا، ڕەوانشاد مستەفا نەریمان، یەكەم بیبلیۆگرافیای پێشكەشی كتێبخانەی كوردی كردووە و ئەم كتێبەی داناوە: كتێبخانەی كوردی، بە یارمەتیی وەزارەتی زانیاری چاپكراوە، چاپی یەكەم، چ: شارەوانی، كەركووك، 1960، 75 لاپەڕەی پێوانە 16×23 سم.

لە دووەم هەوڵیدا و بۆ یەكەم جار وشەی بیبلیۆگرافیای بەكارهێناوە: ببلیۆگرافیای كتێبی كوردی 1787 – 1975، بڵاوكراوەی كۆڕی زانیاریی كورد، چاپی یەكەم، چ: كۆڕ، بەغدا، 1977، كە 286 لاپەڕەی پێوانە 17×24 سم.

هەر مستەفا نەریمان، ئەم كتێبەشی داناوە: فەرهەنگی‌ ئەدیب و نوسەرانی‌ كورد، بە یارمەتیی ئەمیندارێتیی گشتیی ڕۆشنبیری‌ و لاوانی‌ ناوچەی‌ كوردستان چاپكراوە، چاپی یەكەم، چ: ئەسعەد، بەغدا، 1986، ئەمیش 154 لاپەڕەی پێوانە 16×24 سم بووە.

دوا هەوڵیشی ئەم كتێبە بووە: ببلیۆگرافیای دووسەد ساڵی كتێبی كوردی 1787 – 1986، بڵاوكراوەی دەزگای ڕۆشنبیری و بڵاوكردنەوەی كوردی، چاپی یەكەم، چ: الزمان، بەغدا، 1989، كە 408 لاپەڕەی پێوانە 17×23 سم و چاپی دووەمی كتێبی دووەمیەتی و فراوانتری كردووە.

كۆمەڵێك بیبلیۆگرافیای تریش ئامادەكراون، وەك:
ئەو بیبلیۆگرافیایەی د.كەمال مەزهەر لە پاشكۆی كتێبی “مێژوو – كورتە باسێكی مێژوو و كورد و مێژوو، بە یاریدەی ئەمیندارێتی گشتیی ڕۆشنبیری و لاوان چاپكراوە، چاپی یەكەم، چ: دار ئافاق عەرەبییە، بەغدا، 1983″دا ئامادەی كردووە.

لوقمان محۆ “Lokman I. Meho” ئەم بیبلیۆگرافیایەی ئامادە كردووە، كە لە شاری لەندەنی وڵاتی بریتانیا و دەزگای “Greenwood” چاپكراوە، كە بە داخەوە ئەو كۆپییەی لای من هەیە، ساڵی چاپكردنەكەی لەسەر نەنووسراوە:
THE KURDS AND KURDISTAN- A Selective and Annotated Bibliography

هەروەها ئەو دوو بیبلیۆگرافیایەی د.نەجاتی عەبدوڵڵا ئامادەی كردوون: بیبلیۆگرافیای كوردناسی- كورد و كوردستان لە سەرچاوە فڕەنسییەكاندا، بڵاوكراوەی ئەكادیمیای كوردی، چاپی یەكەم، چ: حاجی هاشم، هەولێر، 2009.” و “بیبلیۆگرافیای كوردناسی – كورد و كوردستان لە سەرچاوە ئینگلیزییەكاندا، بڵاوكراوەی ئەكادیمیای كوردی، چاپی یەكەم، چ: حاجی هاشم، هەولێر، 2009.

یەكێكیش لە دیارترین بیبلیۆگرافیاكان، ئەو شاكارەی دوكتۆر حوسامەدین نەقشبەندییە: د.حسام الدین علی غالب النقشبندی، ما ألف عن تأریخ الكرد وكردستان باللغە العربیە و المعربە حتی عام 2007 م – بیبلوغرافیا متخصصە و معرفە، من منشورات بنكەی ژین، چ: شڤان، سلێمانی، 2011.

چەند كەسێكی تریش بیبلیۆگرافیایان ئامادەكردووە، وەك: ئەكرەم قەرەداغی، جووتیار حاجی تۆفیق، جەبار سابیر، حسێن عارف، حسێن فەیزوڵا جاف، ڕێكان مزووری، ڕەزا شەجیعی، شوان سلێمان یابە، شەهاب خزری، د. عومەر ئیبراهیم عەزیز، عومەر مەعرووف بەرزنجی، د. عەبدوڵڵا غەفوور، مۆفەق میراودەلی، نەوزاد عەلی ئەحمەد، ن. أ. ئالێكسانیان و یاسین قادر بەرزنجی.

*****
ئامادەكاری بیبلیۆگرافیا، پێویستە ئاشكرای بكات، كە بیبلیۆگرافیا بۆ چ سەرچاوەیەك ئامادە دەكات: دەستنووس، كتێب، گۆڤار یان ڕۆژنامە. لە كتێبدا، پێویستە جۆری كتێبەكان دیاری بكرێت، وەك: كوردی، یان عەرەبی و فارسی، دواتر ئایا هەموو كتێبێك، یان تەنها ئەو كتێبانەی باسی مێژوو، ئەدەب، چیرۆك و دیوانی شاعیران دەكەن. مەرجێكی تری بیبلیۆگرافیا، دیاریكردنی ساڵی چاپكردن و بڵاوبوونەوەی كتێبەكانە، كە پێویستە ئامادەكار چەند ساڵێك بۆ سنووری كارەكەی دەستنیشان بكات.

ئامادەكاری بیبلیۆگرافیا، دوای دیاریكردنی ئەو سنوورانە، پێویستە ئەو داتایانەی ڕیزیان دەكات، گومانی زۆریان لەسەر نەبێت و مافی تەواویان پێ بدات، بە لانی كەمەوە لە 90%ی ئامانجەكەی بە دەستەوە بدات. شێوازی ئامادەكردنەكەشی زۆر گرنگە، پێویستە بە جۆرێك ئامادە بكرێت، كە بەكاربەری بیبلیۆگرافیاكە، بە كەمترین كات و ئاسانترین شێوە، سەرچاوەكان بدۆزێتەوە.

بیبلیۆگرافیا، دوو جۆری سەرەكی هەیە، ئەوانیش “گشتی” و “تایبەتی”ین. لە كتێبخانەی كوردیدا، چەند بیبلیۆگرافیایەكی گشتی ئامادەكراون، بەڵام بیبلیۆگرافیای تایبەتی زۆر كەمە و بە پەنجەی دەست دەژمێردرێن.

بیبلیۆگرافیای گشتی، بابەتێكی گشتی و فراوان دەكاتە سنوور و تەوەرە، نموونەش “ببلیۆگرافیای دووسەد ساڵی كتێبی كوردی 1787 -1986″ی ڕەوانشاد مستەفا نەریمانە، كە زۆر گشتییە.

بیبلیۆگرافیاش هەیە، یەكدوو تەوەرە هەڵدەبژێرێت و كاری لەسەر دەكات، لە ناونیشاندا تایبەتییە و لە كرۆكدا تاڕادەیەك گشتییە، نموونەش بیبلیۆگرافیاكەی د.حوسامەدین نەقشبەندی-یە، هەروەها پڕۆژەی “كورد و كوردستان – بیبلیۆگرافیا و پێڕستیان لە كتێبی كوردیدا 1920 – 2010”.

بیبلیۆگرافیا، جگە لە جۆری گشتی، گونجاوتر و باشترە، بایەخ بە بابەتی تایبەتیش بدرێت، وەك: بەشەكانی ئەدەب: دیوانی شاعیران، چیرۆك، فۆلكلۆر… تاد، حیزب و كۆمەڵەی سیاسی، ڕێكخراو و ناوەندی ڕۆشنبیری، ڕووداوی مێژوویی، كەسایەتی، شار، ناوچە و بەم شێوەیە.

شێوازی ئامادەكردنی بیبلیۆگرافیای كتێب، دوو جۆری سەرەكی هەیە:
یەكەم: بەپێی ناوی نووسەر و وەرگێڕ.
دووەم: بەپێی ناونیشانی كتێب و ساڵی چاپكردن.

لە جۆری یەكەمدا، ناوی نووسەرەكان بەپێی ڕیزبەندی پیتەكان ڕێكدەخرێن و لە ژێر هەر ناوێكیشدا، ناونیشانی بەرهەمەكان بەپێی ڕیزبەندی پیتەكان دادەنرێن، وەك ئەوەی “د.حوسامەدین نەقشبەندی” ئامادەی كردووە، هیچ پۆلێنكارییەكیشی تێدا ناكرێت.

جۆری دووەم، ڕیزكردنی كتێبەكانە -بەپێی ساڵ- لە كۆنترین كتێبەوە تا ئەو ساڵەی كە بیبلیۆگرافیستەكە دەستنیشانی كردووە.

ڕەوانشاد مستەفا نەریمان، هەر دوو شێوازەكەی تێكەڵاو كردووە، ئەویش بە دابەشكردنی كتێبەكان “بەپێی ساڵ” بەسەر چەند بابەتێكدا – لە كۆنترین كتێبەوە تا ئەو ساڵەی كە دەستنیشانی كردووە، لە تەوەرەیەكی تریشدا ناوی نووسەر و وەرگێڕەكان و لە ژێریاندا ژمارەی كتێبەكانی تەوەرەی پێشتری نووسیوە.

مستەفا نەریمان لە تەوەرەی یەكەمدا هیچ زانیارییەكی لەبارەی ناوەڕۆك و كرۆكی كتێبەكانەوە نەنووسیوە. لە تەوەرەی دووەمیشدا تەنها ژمارەی كتێبەكانی نووسیوەتەوە و ناونیشانەكانی فەرامۆش كردوون.

لە پڕۆژەی “كورد و كوردستان”دا، هەردوو جۆرەكە تێكەڵ كراون، تا ڕادەیەك كەڵك لە شێوازەكەی ڕەوانشاد مستەفا نەریمان وەرگیراوە، بەڵام بە شێوەیەكی فراوانتر:
1- كتێبەكان بە پێی كرۆكی باس و بابەتەكانیان، بەسەر 8 بەرگ و 12 بەشدا پۆلێن كراون: مێژووی كۆن و جوگرافیا، مێژووی هاوچەرخ 4 بەش، ئەدەب 2 بەش، زانستە مرۆڤایەتییەكان، ڕاگەیاندن، ئایینەكان، زمان و هونەر.
2- لە تەوەرەی یەكەمی هەر بەگ و بەشێكدا، كتێبەكان بەپێی ساڵ و لە هەر ساڵێكیشدا بەپێی پیتەكانی زمانی كوردی ڕیزكراون و ناسنامە و ناوەرۆكی تەواویان بۆ نووسراوەتەوە.
3- لە تەوەرەی دووەمی هەر بەگ و بەشێكدا، ناوی نووسەران و دواتریش ناوی وەرگێڕەكان، بەپێی پیتەكانی زمانی كوردی ڕیزكراون و لە ژێر ناوی هەر یەكێكیاندا، ناونیشانی كتێب و ژمارەی كتێبەكەیە، لە بیبلیۆگرافیاكەی تەوەرەی یەكەمدا. واتە هەر بەرگێك بیبلیۆگرافیای ناونیشانی كتێبەكان و دواتریش بیبلیۆگرافیای نووسەران و وەرگێڕەكانە.
5- “ناسنامە”ی كتێبەكان بە شێوەیەكی وردتر نووسراونەتەوە.
6- هەموو كتێبەكان “ناوەرۆك”یان بۆ ئامادەكراوە، چونكە كێشەیەكی كتێبی كوردی “ناونیشان”ـە، كە بەپێی زانستی كتێب، پێویستە كورترین پێناسەی كتێبەكە بێت، ئەمەش لە كتێبی كوردیدا زۆر كەم پێڕەو كراوە و لە ڕێگەی ناونیشانی زۆربەی كتێبەكانەوە، كرۆكی بابەتەكانیان ناناسرێنەوە.
7- لە پڕۆژەی ناوبراودا، “كۆد”ی كتێبەكانیش لە پەراوێزدا نووسراون، چونكە بە هۆی نەبوونی كتێبخانەی نیشتمانی و كێشەكانی چاپ و بڵاوكردنەوەی كتێبی كوردیەوە، بەكاربەر بە ئاسانی كتێبەكانی بۆ نادۆزرێتەوە.
8- بەكاربەر ئەگەر هیچ زانیارییەكیشی لەبارەی كتێبەكانەوە نەبێت، بەپێی كرۆكی بەرگەكان تەماشای هەموو كتێبەكان دەكات و ئەو سەرچاوانە دەدۆزێتەوە، كە بە شوێنیاندا دەگەڕێت. ئەگەر ناوی نووسەر و وەرگێڕی سەرچاوەكەیش بزانێت، ئەوسا لە تەوەرەی دووەمدا ناوەكەیان دەدۆزێتەوە و ژمارەی ناونیشانی كتێبەكەش دەزانێت و دەگەڕێتەوە بۆ تەوەرەی یەكەم، كە وەك ئاماژەمان پێی دا، لە ڕێگەی ناسنامە و ناوەرۆكەوە، زانیاریی تەواوی لەبەر دەستدا دەبێت…

هەروەك لە پێشەكی پڕۆژەی كورد و كوردستاندا ئاماژەم پێ كردووە، ئامادەكردنی بیبلیۆگرافیای كتێبی كوردی، چەند گرفتێكی هەیە، كە هەندێكیان كێشەی كتێبی كوردی و كتێبخانەكانی كوردستانن، هەروەها پێویستە داتا و زانیاریی ناو كتێبخانە و بیبلیۆگرافیاكان، بخرێنە ناو داتابەیسەوە، ئەمەش بابەتێكی زۆر گرنگە، چونكە با كتێبخانەی كوردی دەیان بیبلیۆگرافیاشی تێدا بێت، ئەگەر خوێنەران و خوێندكاران پێی نەزانن و ئاگاداری نەبن، یان نەزانن چۆن و بۆچی بەكاری بهێنن، چ بایەخێكی دەبێت؟