بۆچی عێراق لەڕیزبەندی وڵاتە دواكەوتووەكانە؟

عێراق خاوەنی خاكێكی بەپیت و سامانی سروشتییە، چەندین تایبەتمەندی تیایە كە كەفیلە بەوەی ئەم وڵاتە ببێتە یەكێ لەپێشكەوتووترین وڵاتانی جیهان بەڵام بەهۆی نەبوونی حكومڕانێكی خەمخۆر، بەڕێوبردنێكی شكستخواردوو و سەقەت و پڕ لەگەندەڵی، بەتایبەت كە عێراق وڵاتێكە حزب و مەرجع تیایدا باڵادەستە و ململانێی نێوانیان زیاتر لەسەر ئیمتیازات و پڕكردنی گیرفانە بێ گوێدانە ئەوەی كه ئەمەی ئەوان پەیڕەوی دەكەن نەهامەتی بۆ وڵات هێناوە، وەك ئەوەی بەناو تونێڵێكی تاریكدا بڕۆی و نەزانی كۆتایی ئەم تونێلە بۆ كوێت ئاڕاستە دەكات، بەتایبەتیش بەم دواییانە بەهۆی دابەزینی نرخی نەوت كاریگەریەكی زۆری لەسەر ئابووری وڵاتەكە دروست كردووە و دووبارە بۆتە هۆی ململانێ كە هەرلایەنێك ئەستۆپاكی بۆخۆی دەكا و لایەنێكی تر تۆمەتبار دەكات.

لەڕووی سامانی سروشتیەوە:
بەداخەوە كە عێراق لە وڵاتە هەرە دەوڵەمەندەكانە لەڕووی سامانی سروشتی، كە دەكرا بەرپرسان و حوكمڕانان دڵسۆزانە و لێزانانە بەشێوەیەك بەكاریان هێنابایە كە یەكێ بوایە لەوڵاتە هەرە پێشكەوتووەكان گەر لەسەر ئاستی جیهانیش نەبایە ئەوا لەسەر ئاستی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و هاوشانی وڵاتە زلهێزەكان بوایە لەڕووی بەهێزی ئابووری،
بەڵام گەندەڵی و شەرە بەدوایەك هاتوەكان و لاوازی یا نەبوون و ڕێپێنەدانی كەسانی كارامە و لێهاتوو كە لەم بوارانە خزمەت بكەن، هاوڵاتیانی بێبەش كردووە لە سودمەند بوون لە خێروبێری وڵاتەكە نەك تەنیا سودمەند نەبوون بەڵكو بۆتە نەهامەتی بۆیان.
بەشێكی زۆرتان لەوانەیە ئەو پرسیارەتان لا دروست بووبێ كە دەوترێ عێراق دەوڵەمەندە بە سامانی سروشتی و بەر لە بڵاوبوونەوەی پەتای ڤایرۆسی كۆرۆنا ڕۆژانە ئەو هەموو بەرمیلە نەوتە دەردەكرا ، خۆ ڕۆژێ دێ كۆتایی بێ
ئایا قەبارەی ئەم سامانە سروشتیە چەندە؟
ئایا تا چەند ڕۆڵی هەبووە لە بەرەوپێش بردنی وڵات ؟
ئایا خێروبێری بۆ هاوڵاتیانی هەبووە؟

بەشێوەیەكی سەرەكی سامانی سروشتی عێراق بەم شێوانەن:
عێراق (١٥٣) ملیار بەرمیل بەشێوەی یەدەگ هەیە، (١٣١) تریلیۆن مەتر چوارگۆشە لە غاز، (٥٫٧) ملیار تەن فۆسفات، (٦٠٠) ملیۆن تەن گۆگرد، (١٥٨) ملیۆن دۆنم زەوی كشتوكاڵی و (١٢) هەزار شوێنی گەشتیاری هەیە.

بەر لەبڵاوبوونی پەتای ڤایرۆسی كۆڕۆنا ڕۆژانە نزیكەی ٤٫٤٠٠٫٠٠٠ بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنرا، وە ڕۆژانە ٣٫٥٠٠٫٠٠٠ بەرمیل هەناردە دەكرا.
بەڵام دواتر بەهۆی ئەو كۆت و بەندەی دانرا لەسەر هەموو وڵاتانی جیهان بەگشتی و ئەو ڕێكارانەی گیرانە بەر بۆ ڕێگرتن لەبڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا، ئابووری گشت جیهان بەرەو لاوازبوون و داكشان هەنگاوی نا، وە لە 2/4/2020 ترەمپ ئەوەی ڕاگەیاند: كە چارەسەری دابەزینی نرخی نەوتی كرد و تیایدا گەورە بەرهەمهێنەرەكانی بەڵێنی دابەزاندنی ڕێژەی بەرهەمهێنان و هەناردەی نەوتیان دا بە بڕی ١٠ ملیۆن بەرمیل ڕۆژانە تا ئاستێكیش ئەو كات ئەم هەواڵە كاریگەری هەبوو بەسەر هێوربوونەوەی بابەتەكە لە سۆشیاڵ میدیا، ئەو كاتیش پرسیارێكی زۆر دروست بوو سەبارەت بەوەی كە ئایا بۆچی نرخی نەوت بەم جۆرە دابەزی لەگەڵ ئەوەی ڕێكەوتنی ئۆپیك پڵەس كرا؟ و ئایا لە داهاتوو چی ڕوودەدا؟
لە ڕێكەوتی 20/4/2020 نرخی نەوتی خامی تێكساس بۆ یەك دۆلار دابەزی بۆ هەر بەرمیلێك كە ئەمەش پێشتر ڕووینەداوە، لەگەڵ ئەوەش كۆگاكانی زەخیرەكردنی نەوت بەهۆی كۆرۆناوە كە خواست لەسەر نەوتی خاو كەمبووەوە و لەڕێشیەوە هەناردە وەستابوو، لەهەفتەیەك زەخیزەكردنی نەوت گەشتۆتە ١٩ ملیۆن بەرمیل ئەمەش بوە هۆی ئەوەی كە نرخی نەوت دابەزێ بۆ كەمتر لە ١٥ دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك بەجۆرێ وای لێهات كە مامەڵەكان بە سالب بوو كە گەشتە ( -١٫٤٣)، بەرهەمهێنەرەكان لەسەرووی ئەمە پارەیان دەدا تەنیا بۆ ڕزگاربوونیان لەم بەشە زۆرە نەوتەی زەخیرەكراوە بەهۆی دابەزینی نرخی نەوت، هەروەها لە ئاسیاش نیشاندەری نیكی ژاپۆنی بەڕێژەی ١٪ دابەزی، هەروەها ئاماژەیان بەوە كرد كە ڕێژەی هەناردەكردن بەهۆی ڤایرۆسی كۆرۆنا بەشێوەیەكی زۆر بەرچاو دابەزی لەو كاتەدا.

لەلایەن خۆشیەوە بانكی نیشتمانی چینی ڕۆژی 20\4\2020 هەڵسا بە دابەزاندنی نرخی سوو لەسەر قەرز بە ڕێژەی ٣٫٨٥٪ بۆ ماوەی ساڵێك.
هەروەها گرێبەستە دواخراوەكانی نیشاندەری داو جۆنس و S&P500 بە ڕێژەی ٠٫٤٪ دابەزین،
وهەروەها نیشادەری ناسداك بەڕێژەی ٠٫٢٪ دابەزی،
لەگەڵ دووبارە بەرزبونەوەی ڕێژەی توشبووان بە پەتای ڤایرۆسی كۆرۆنا بەتایبەتیش لەچەند ویلایەتێكی ئەمریكا و هەروەها بەرزبوونی توشبووان لەهندستان بەڕێژەیەكی بەرچاو دووبارە نرخی بەرمیلی نەوتی كەم كردەوە بۆ كەمتر لە ٤٥ دۆلار، سەرەڕای مەترسی كەمبوونەوەی زیاتری خواست لەسەری بەهۆی بەرزبوونی ڕێژەی توشبووان بەڤایرۆسی كۆرۆنا، و بەتایبەتیش عێراق كە ئەندامی ئۆپیكە بەڵێنی دا بە كەمكردنەوەی ٤٠٠ هەزار بەرمیل ڕۆژانه لەمانگی ئابی ئەمساڵ، ئەمیش بۆ قەرەبووكردنەوەی ئەو هەڵئاوسانەی كە لەبەرهەمهێنانی نەوت هەیبوو و لە 7 ی ئاب نرخی خاوی برنت بەڕێژەی ١٫٢٪ دابەزی كە دەكاتە ٥٦ سەنت وبەمەش بوە ٤٤٫٥٣ دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك، و هەروەها خاوی ئەمریكی ڕۆژئاوای تێكساسی بەڕێژەی ١٫١٪ دابەزی كە دەكاتە ٤٤ سەنت و بەمەش بووە ٤١٫٥١ دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك.
بەڵام ئەم پرسیارەی لای هەمووان دروست بووە بەر لەبوونی كۆرۆنا ئایا هاوڵاتیان سودمەند بوون لە سامانی سروشتی عێراق؟
لەكاتێكدا ڕێژەی هەژاری بەر لە بڵاوبوونەوەی پەتای كۆرۆنا و خراپبوونی باری ئابووری و دابەزینی نرخی نەوت (٣٠٪) بوو و لەئێستادا ئەگەری ئەوە هەیە زیاتر بێ لە(٪٥٠)، و ڕێژەی بێ كاری بەر لە بڵاوبونی ڤایرۆسی كۆڕۆنا (٢٠٪) بوو بەڵام لەئێستادا سەروو(٣٠٪) ە.
جێی داخە كە عێراق لەبەرزی ڕێژەی بێكاری لەپێشەكی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتە كە بە ڕێژەی (٥٩٪) دەخەمڵێنرێت،
ڕێژەی ئافرەتی بێ كار لەعێراق(٨٥٪) ە، ڕێژەی بێ كاری ڕوو پۆشكراو (٤٣٪)، و ڕێژەی بێ كاری كاتی (٣١٪) ە، ئەم دۆخەی ئێستاش دروست بووت كاریگەریەكی زۆری لەسەر ئابووری عێراق و گشت جیهان دروست كرد كە ماوەیەكی زۆری دەوێ كە بگەڕێتەوە دۆخی خۆی.

لەڕووی كەرتی كشتوكاڵەوە:
كەرتی كشتوكاڵی لەهەندێ وڵات تاكە سەرچاوەی داهاتە بەڵام لەعێراق كەرتێكی پشتگوێ خراوە، بەڕەچاوكردنی ئەوەی كە عێراق بەتەواوی پشتی بەداهاتی نەوت بەستووە بۆ دارایی كردنی بوودجەی ساڵانەی
كە بەشی زۆری بۆ مووچەی نزیكەی چوار ملیۆن فەرمانبەرە، هەروەها عێراق بودجەی ئەمساڵی لەسەر بنچینەی پێشبینی فرۆشتنی نزیكەی ٣٫٨ ملیۆن بەرمیل نەوت ڕۆژانە داناوە، بە نزیكەی ٥٦ دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك،
بەڵام بەهۆی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا و وەستانی بازرگانی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی لەنێوانیشیاندا وەستانی فرۆشتنی نەوت، هەروەها نەبوونی ژێرخانێكی ئابووری تۆكمە كاریگەریەكی بەرچاوی لەسەر ئابووری وڵاتەكە كرد، گەر حكومڕان و فەرمانڕەوایان لە كوردستان و عێراق بەگشتی لەجیاتی پڕكردنی گیرفانیان و خزمەتكردنی بەرژەوەندیەكانیان و بەتاڵانبردنی داهاتەكەی بۆ دەرەوەی وڵات تۆزێ خەمی ئەو وڵاتەیان بێ، ئەوا درك بەمەدەكەن كە پێویستە سیاسەتی هەمەجۆری تر پەیڕەوبكەن بۆ ئەوەی پشت بەستنی تەواویان تەنها لەسەر سامانە سروشتیەكان نەبێ، هەروەها سەرچاوەی داهات زۆرتر و هەمەجۆرتر بێ و ئاستی بەرهەمهێنان لەكەرتە جیاوازەكان بەرزتربكرێ، لەنێوانیشیاندا گرنگی دان بەگوندەكان كە دەتوانن ڕۆڵێكی گرنگ بگێڕن، ئەمیش لەڕێی بوژاندنەوەی كەرتی كشتوكاڵی كە ڕۆڵێكی كاریگەری دەبێ لەسەر بەرەوپێش بردنی ئابووری وڵات بەتایبەتیش كە عێراق زەمینەلەبارە بۆ كشتوكاڵی كردن، كە یارمەتیدەرە بۆ ئەوەی ئابووریەكی هاوسەنگ دروست بكات. بەجۆرێ ئەم كەرتە گەر ببوژێتەوە ئەوا بەلایەنی كەم پێداویستییە سەرەتاییەكانی بەرهەمهێنان بۆ زۆربەی كەرتەكانی تر دابین دەكرێ، ئەمەلەلایەك و لەلایەكی تریش دەتوانرێ پێداویستی ناوخۆی بەروبومی خۆراكی پێ تێربكرێ بەتایبەتیش كە عێراق بە ئاستێكی بەرز وڵاتێكی بەكاربەرە لەهەموو لایەنێك نەك بەرهەمهێنەر، تەنانەت بەرووبومە خۆراكیەكان و سەوزە و میوە لەدەرەوە هاوردە دەكرێ و هەر وڵاتێك ئاستی هاوردەكردنی زیاتربێ لەهەناردەكردن ئەوا ئابووری ئەم وڵاتە بەرەو دواكەوتووی هەنگاو دەنێ و تەنانەت دراوی ئەم وڵاتەش بێ بەها دەبێت.
وڵاتانی دراوسێی عێراق پشتگیری جوتیارەكانیان دەكەن، لەكاتێكدا عێراق جوتیارەكانی پشتگوێ خستووە و ئەم ستراتیژیە پەیڕەو ناكات، و لەلایەكی تریش لەپاڵ ئەمە بەرهەمی ناوخۆ بەبازاڕكاری ناكا بەجۆرێ زۆربەی كات ئەو بەرهەمە كشتوكاڵیەكان بە خاوی هەناردە دەكات و دواتر بە نرخێكی گرانتر هاوردەی دەكات دوای ئەوەی ئەو وڵاتانەی هاوردەی دەكەن لەڕێگەی كارگەكانیان تەحویلی دەكەن و دەیخەنە پاكەت و دووبارە بۆ عێراقی دەنێرنەوە، سەرەڕای ئەوەی بەشێك لەو بەرهەمانە قەدەغەكراون بێنە ناو خاكی كوردستان و عێراق وەك تەماتە و خورما بەڵام بەڕێی نایاسایی دووبارە دەهێنرێنە ناوەوە، بەمەش عێراق تەنها لەهاوردەكردنی بەروبومی كشتوكاڵی ساڵانە بڕی ١٢ ملیار دۆلار خەرج دەكات.
هەروەها لەلایەكی تریش دەتوانرێ گرنگی بدرێ بە بەرووبومی ئاژەڵی و پەلەوەر لە گوندەكان، دەتوانرێ لەڕێیەوە پێداویستی ناوخۆی پێ دابین بكرێ بەلایەنی كەم گەر هەناردەش نەكا ئەوا ڕێژەی هاوردە كەم دەكا، و هەروەها لەو شوێنانەی كە حەوزی ئاو بوونی هەیە دەتوانرێ گرنگی بە بەخێوكردنی ماسی بدرێ.
كەرتی كشتوكاڵ ڕۆڵێكی گرنگی هەیە بەڵام بەداخەوە گرنگیەكی ئەوتۆی پێنادرێ، دەتوانرێ هانی جوتیاران بدرێ و یارمەتی بدرێن بۆ بوژاندنەوەی ئەو كەرتە پشتگوێ خراوە چونكە وڵاتی زۆر هەیە كە تاك سەرچاوە بۆ داهاتیان تەنها لەڕێی ئەم كەرتەوەیە.

لەڕووی كەرتی پیشەسازیەوە:
كەرتێكی تری پشتگوێ خراوی بریتییە لە كەرتی پیشەسازی، كە ئەم كەرتە دوای 2003 تەواو پشتگوێ خرا و دەسەڵاتدارانیش ئەوەی هاتە سەر دەسەڵات هەرگیز لەهەوڵی بوژاندنەوەی ئەو كەرتە نەبوون و تەواو كارگە پیشەسازیەكان پشتگوێ خراون، بەهۆی خەمخۆرنەبوونی دەسەڵاتداران و گەندەڵی لە بەڕێوەبردن و هەروەها ئەو جەنگە دوابەدوایەكەكانی كەبەرۆكی عێراقیان گرتەوە بەگشتی و بەمەبەست دروستكردنی ئاستەنگ لە بوژاندنەوەی ئەم كەرتە چونكە بەشێكی دەسەڵاتداران بەرژەوەندیان لە بازرگانی كردن و هاوردەكردن هەبووە، بگرە ئەوەندە هانی هاوردەكردن دراوە ئەوەندە هانی هەناردەكردن نەدراوە، لەكاتێكیشا لەڕابردوودا عێراق شمەكی بە كوالێتیەكی بەرز هەناردەی گشت جیهان دەكرد، بەر لەساڵی 2003 وە ١٧٨ هەزار كارگە كاری دەركرد كە بەڕێژەی ٢٣٪ بەشداربوو لەپاڵپشتی كردنی بەرهەمی ناوخۆیی بەڵام لەدوای ساڵی 2003 وە ٩١ هەزار كارگەی تایبەت و گشتی داخران، و 630 هەزار كەس لەكاركردن دابڕان بەهۆی لەكارخستنی ئەم كارگانە، و ڕێژەی پاڵپشتی كردنی بەرهەمی ناوخۆیی لە ٢٣٪ دابەزی بۆ ١٪، بەمەش ڕێژەی هاوردە كردن لەكوردستان و عێراق بریتی یە لە٩٤٪ و لەئێستاشدا ٣٠ هەزار كارگە مەترسی داخستنیان لەسەرە.
چەند هۆكارێكی دیاریش هەن كە بونەتە هۆی ئەوەی ئەم كەرتە لە 2003 وە تا ئێستا وا بەتەواوی داڕمێت لێرە جەخت لە هۆكارە دیارەكان دەكەین ئەوانیش بریتین لە:
نەبوونی پلان دانان بۆ دیاری كردنی ئەوەی كە ئەم وڵاتە چۆن ئابوریەكەی پێشدەكەوێ وچۆن پشت بەخۆی ببەستێ و كار لەسەر ئەوە بكرێ كە بەرهەم هێنانی زیادبكرێ، لەلایەك بۆ تێركردنی خواستی ناوخۆ و لەلایەك بۆ زیاتركردنی ڕێژەی هەناردە، و هۆكارێكی تریش بریتیە لەوەی ئەوانەی دەسەڵاتیان گرتە دەست كاریان لەسەر بەرزكردنی ڕێژەی هاوردەكردن كرد بۆ بەرژەوەندی خۆیان، و ئەمەی زیاتر هاندەریش بوو نەبوونی چاودێری و هەوەها یاسا بەپێی پێویست كارا نەكراو كاری پێ نەكرا، گەر بشمانەوێ بزانین بۆچی یاسا بەپێی پێویست كارا نەكرا هۆكارەكەی زۆر دیارە و دەگەڕێتەوە بۆ گەندەڵی دارایی و گەندەڵی لە بەڕێوەبردن كە ڕەگی لەهەموو دامودەزگایەكی ئەم وڵاتە چەقاندووە، هەروەها هۆكارێكی تریش بۆ پشتگوێ خستنی ئەم كەرتە دەگەڕێتەوە بۆ ئەو جەنگە یەك دوا بەدوایەكانی كە بەرۆكی عێراقیان گرت بەگشتی، كە فەوزایەكی زۆری بەدوای خۆیدا هێنا. هەروەها هۆكارێكی تری زۆر گرنگیش بریتیە لەوەی كەسانی خاوەن ئەزموون و لێهاتوویی وڵاتیان جێ هێشت بەهۆی ڕێزنەگرتن لەو ئەزموون و بەهرەی كە هەیانە لەبواری دیاری كراوی خۆیان و دژایەتی كردنیان لەلایەن لایەنە حیزبیەكان و دانانی كەسی سەر بە لایەنەكان لە شوێن و پۆستە گرنگەكان.
هەروەها هۆكارێكی تر دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە پۆل بڕێمەر ڕێژەی باجی بۆ ٥٪ كەمكردەوە لەسەر كاڵای هاوردەكراو كە لێدانێكی بەهێز بوو لەئابووری عێراق، هەروەها نەبوونی كۆت و بەند وای كردنی كاڵا هاوردەكراوەكان كێبڕكێی بەرهەمی ناوخۆ بكەن كە هیچ پاڵپشتیەك ناكرێ لەلایەن حكومەتەوە.
گەر بۆ نموونە باسی بازرگانی كردن نێوان عێراق و ئێران بكەین كە دراوسێی عێراقە، ئێران بەپلەی یەكەم دێت لەهاوردەكردنی كاڵاكانی بۆ عێراق بەتایبەت لەم دوو ساڵەی كۆتایی، و لەدوای ئەویشەوە توركیا بەپلەی دووەم دێت. بەپێی وتەكانی ئەمینی لێژنەی گەشەپێدانی پەیوەندیە ئابووریەكانی عێراق و ئێران تا بەرواری 19/3/2020 كە كۆتایی ساڵی دارایی ئێرانە عێراق بڕی ٨٫٩٩٢ ملیار دۆلار كاڵای هاوردە كردووە. و لە ساڵی 2018 بڕی ١١ ملیار دۆلار كاڵای هاوردەكردووە.
سەرەڕای ئەوەی عێراق سنووری لەگەڵ ئێران داخست بەهۆی كۆڕۆناوە بەمەش ئاڵوگۆڕی بازرگانی لەگەڵیدا وەستێنرا، بەم هۆیەوە ڕێژەی هەناردەكردن لە ئێران بۆ عێراق بە ڕێژەی ٣٠ ٪ كەم بوەوە بۆ ٩ ملیار دۆلار بەبەراود لەگەڵ ساڵی 2019، سەرەڕای ئەوەی ئێران لەهەوڵی ئەوە دابوو كەبڕی ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوان هەردوو وڵات بگەیەنێتە ٢٠ ملیار دۆلار. و لە پێنج مانگی سەرەتای ئەم ساڵ ٥ ملیۆن تەن لەكاڵا هاوردەكراوە لەئێران كە بەهاكەی ١٫٤٥ ملیار دۆلارە.
سەبارەت بەئاڵوگۆڕی بازرگانی لەگەڵ توركیا كە وڵاتی پلە دووە كە عێراق هاوردەی كاڵای لێدەكات، ئەوا هەناردەكردنی توركیا بۆ عێراق لەساڵی ڕابردوو 2019 بە ڕێژەی ٧٫٨٪ زیادی كردووە بە بەراورد لەگەڵ ساڵی 2018 و گەیشتۆتە ٩ ملیار دۆلار، هەروەها بڕی ئاڵوگۆڕكردنی بازرگانی لەنێوان هەردوو وڵات لە ١٣ ملیار دۆلار لە 2018 بەرزبووەوە بۆ ١٥ ملیار دۆلار لە 2019، هەروەها لە 2020 بڕی ئاڵگۆڕكردن لەنێوان هەردوو وڵات گەشتۆتە ١٥ ملیار و ٨٠٠ ملیۆن دۆلار.
هەروەها سەبارەت بە بەرهەمی چینی كە بازاڕی پڕكردووە، ئەوا قەبارەی بازرگانی كردن لەنێوان ئەم دوو وڵاتە بەپێی ووتەكانی باڵیۆزی چینی ساڵانە دەگاتە زیاتر لە 30 ملیار دۆلار، تەنها لە 2018 گەیشتۆتە زیاتر لە ٢١ ملیار دۆلار، هەروەها ڕێژەی وەبەرهێنانی چینی لەعێراق 20 ملیار دۆلاری تێپەڕاندووە.
لێرە تەنها بەم نموونانە دەتوانرێ درك بكرێ كە تەنها لەڕێی هاوردەكردنەوە برێكی چەند گەورەی سامانی عێراق بۆ وڵاتان دەڕوات بەتایبەت وڵاتانی دراوسێ، كە تەنها لەڕێی هەناردەكردنی كاڵاو بەرهەمەكانیان بڕێكی گەورەی داهات بەدەست دەهێنن لەعێراق، و وڵاتانی دراوسێ دژ بە عێراقن تەنها لەڕێی هاوردەكردنی ئەم بەرهەمانە چەندین خەڵك توشی نەخۆشی هەمەجۆر بوونە كە دیارترینیش نەخۆشی شێرپەنجەیە، ئەمەش هەڵبەتە بەشێكی زۆری بازرگانان ڕۆڵی تیادەگێڕن بەهێنانە ناوەوەی كاڵا و بەرهەمی كوالێتی نزم.

حكومەتی كوردستان و عێراق دەتوانن ڕێ لەمە بگرن ئەمیش بەچەند ڕێگایەك كە لەخوارەوا ئاماژەی پێدەكەین، لەنێوانیشیاندا دووبارە بەگەڕخستنەوەی ئەو كارگە پیشەسازیانەی كە لەدوای 2003 داخران، و دانانی پلانی تۆكمە بۆ پێشخستنی ئەم كەرتە ئەویش بە هێنانی كەسانی پسۆر و شارەزا لەم بوارە لەناوەوە و دەرەوەی وڵات، و سەبارەت بە كارگەكانی بەرهەمهێنانی بەروبومی سەوزە و میوە و بەروبومی ئاژەڵی پێویستە گرنگی بەكەرتی كشتوكاڵی بدرێ و پشتگیری تەواوی جوتیاران بكرێ بەهەموو ئەو پێداویستیانەی كە بەكاری دەهێنن، بەلایەنی كەم بۆ ئەم چەن ساڵەی داهاتوو گەر هەناردە نەكات ڕێژەی هاوردەكردن كەم بكرێتەوە و پێداویستی ناوخۆ تێربكرێ، هەروەها بەرزكردنەوەی باج لەسەر كاڵای هاوردەكراو، دانانی چاودێری تۆكمە لەسەر بەرهەمە هاوردەكراوەكان، و دانانی ڕێكار و كۆت و بەندی زۆر چڕ لەسەری.

لەڕووی كەرتی گەشتیاریەوە:
كەرتی گەشت و گوزار بەم دواییانە گرنگیەكی زۆری پێ دەدرێ لە گشت جیهان، عێراق بەگشتی و كوردستانیش زەمینەلەبارە بۆی و دەتوانرێ لەڕێیەوە داهاتی نەتەوەیی پێ بەرزبكرێتەوە و خۆشگوزەرانی بۆ خەڵكی وڵاتەكە بێنێت، هەروەها داهاتی نەتەوەی زیاد دەكات لەڕێی ئەو دراوە بیانیانەی دەهێنرێنە ناو عێراق، بگرە زۆربەی وڵاتانیش پشتی پێدەبەستن بۆ زیادكردنی داهاتی نەتەوەیی و لەپاڵ ئەم هەموەش وادەكات عێراق ڕۆڵێكی سیاسی و ئابوری باش بگێڕێ لەناوچەكە، ئەم هەمووە بەمەرجێ دێتە دی ئەویش ئەوەیە كە بەشێوەیەكی كارامەیی بەڕێوەببرێ و كەسانی لێهاتو و پسۆر لەم بوارە دابنرێن، بگرە لەباشوری عێراق بەهۆی بوونی شارستانی ئایینی دیار و نزگەی پیاوچاكان و بونی نزرگەی پێغەمبەران:(نوح، ئیبراهیم، یونس، جرجیس، ساڵح، هود) و نزرگەی ئەهل ئەلبەیت: ئیمام علی كوڕی ئەبی تاڵیب لە شاری نەجەف، ئیمام حوسێن و عەباسی برای لە شاری كەربەلا، ئیمام موسی كوڕی جەعفر الكازم و ئیمام محمد جەواد لەشاری كازمیە، ئیمام عەلی هادی و ئیمام حەسەن عەسكەری لەشاری سەمەرا، هەروەها نزرگەی ئیمام ابی حەنیفە نوعمان و نزرگەی شێخ عبدالقادر كەیلانی لە بەغدای پایتەخت و هەروەها نزرگەی شێخەكانی تەریقەتی سۆفیەت لەگشت ناوچەكانی عێراق بونیان هەیە.
گەشت و گوزاری ئاینی خەڵكێكی زۆری وڵاتان و بەتایبەت وڵاتانی دراوسێ بەدیاریكراویش ئێران سەردانی دەكەن، بەڵام دوای 2014 لەگەڵ هاتنی داعش ڕووی لەكەم بونەوە كرد، بەڵام دواتر بوژایەوە و بەم دواییانەش بەهۆی بڵاوبوونەوەی پەتای ڤایرۆسی كۆرۆنا و داخستنی خاڵە سنوریەكان لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ زیانێكی زۆر بەم كەرتە كەوت، بەتایبەتیش كە بەر لە بڵاوبوونەوەی ئەم ڤایرۆسە زیاتر لە ٤٠٠٠ كەس ڕۆژانە لە ئێرانەوە سەردانی ئەم شوێنە ئاینانەیان دەكرد، و لەلایەكی تریش بەهۆی سێ جار سوتاندنی قونسوڵخانەی ئێران لە نۆڤەمبەر و دیسەمبەری ساڵی ڕابردوو لەنەجەف، و سوتاندنی قونسوڵخانەی ئێران لە كەربەلا لەلایەن خۆپیشاندەران وەك دەربڕینی توڕەییان لە دەست تێوەردانی ئێران لەكاروباری عێراق وای كرد دەسەڵاتدارانی ئێران گەشتوگوزار بۆ ئەم دوو شارە بوەستێنێ، هەروەها بەپێی داتاكانیش ساڵانە ژمارەی ئەو كەسانەی سەردانی شوێنه ئاینەكانیان دەكرد لەعێراق ژمارەیان لەنێوان ٤ بۆ ٦ ملیۆن كەس بووە لە ڕەگەزنامەی جیاواز و زۆربەشیان ڕوویان لە كەربەلا و نەجەف دەكرد، تەنها لە ساڵی 2017 داهاتی گەشتوگوزاری ئاینی نزیكەی ٥ ملیار دۆلار بووە، و لە 2018 تەنها لەرێی ڤیزەی هاتنە ناوەوە لەخاڵە سنوریەكان لەماوەی دوو هەفتە ٨٠ ملیۆن دۆلار بەدەست هاتووە و لەپاڵ ئەوەی لەسەر هەر گەشتیارێ ٤٠ دۆلار سەپێنرا.
بەم پێیەش خاڵە سنوریەكان داهاتێكی خەیاڵیان لێوە بەدەست دێ بەڵام ئەویش لەنێوان حیزبە دەسەڵاتدارەكان دابەش كراوە، ئەو لێدوانانەی لەڕێگای میدیاكانیشەوە دەدرێ هیچ كاری پێناكرێ و بگرە پەرلەمانتارانیش باسی لێوە ناكەن و ئاماژەشی بۆ ناكەن ئەمیش لەبەر ئەوەی حیزبەكانیان بەرژەوەندیان تیا هەیە.
سەبارەت بە گەشتوگوزار لە باكوری عێراق(هەرێمی كوردستان)، بەهۆی سروشتە سەراج ڕاكێشەكەی و لەباری كەش و هەواكەی و بونی شوێنی زۆر سەرەنج ڕاكێش تیایدا دەتوانێ ڕۆڵێكی یەكجار گرنگ بگێڕێ لە ڕاكێشانی گەشتیاران لە باشوری عێراق و وڵاتانی دراوسێ و وڵاتانی تریش، بەگشتی چەند جۆرێ گەشت و گوزار هەیە لە هەرێمی كوردستان كە بەرپرسان لەم بوارەدا دەتوانن ئەم كەرتە ببوژێننەوە لە نێوانیشیاندا:
گەشتكردن بۆ مەبەستی چارەسەركردن، كە ئەم جۆرە گەشت كردنە بەشێوەیەكی بەردەوام لە گشت جیهان لە زیادبووندایە، لەنێوانیشاندا هەرێمی كوردستان بەهۆی سروشتەكەی و بونی گیادەرمانی هەمەجۆر دەتوانرێ گەشتیارێكی زۆر ڕاكێشێ بۆناو كوردستان، و هەروەها بەهۆی بونی شوێنی مێژووی و شارستانی لەهەرێمی كوردستان بەزیاتر بایەخدان بەم شوێنانە دەتوانرێ ژمارەیەكی زۆر گەشتیار لەناوەوە و دەرەوەی عێراق ڕابكێشێ، لەلایەك دەبێتە ئەوەی كە گەشتیاران ئاشنا بكرێن بە شارستانیەت و لەلایەكی تریش دەبێتە سەرچاوەیەكی داهاتی گرنگ، بەتایبەتیش ڕێژەی ئەوگەشتیارانەی كە گەشت دەكەن بۆ ئاشنا بوون بە مێژوو و شارستانی وڵاتان لە جیهاندا دەگاتە ١٠٪ و ئەم ڕێژەیەش لە بەرزبوونەوەدایە.
هەروەها ڕێگایەكی تریش بۆ ڕاكێشانی گەشتیارانی بەتایبەت خاوەن داهاتی بەرز بریتیە لە كردنەوەی پێشانگای گەورە و سەرنج ڕاكێش و ئەنجامدانی كۆنگرە، لەم ڕێیەوە دەتوانرێ گەشتیارێكی زۆری خاوەن ڕەگەزنامەی جیاواز ڕابكێشرێنە كوردستان، ئەمە زیاتر لەوەرزی زستان سودی لێوە ببینرێ لەبەر ئەوەی هەندێ كەرتە جیاوازەكانی گەشتوگوزار هەن كەم دەبنەوە ئەمە جێگرەوە دەبێ بۆ ئەوەی ژمارەی گەشتیاران بەردەوام لەبەرزبونەوە دابێ و تەنها وەرزێ یاخود كاتێكی دیاری كراو نەبێ كە گەشتیاران ڕوومان تێبكەن، جۆرێكی تری گەشتیاری كە بەم چەن ساڵانەی دوایی بۆتە جێی سەرنجی گەشتیاران بۆ هەرێمی كوردستان ئەویش گەشتی سەركێشیە بۆ ناوچە شاخاویەكان و و ڕۆیشتن بۆ ماوەیەكی درێژ و پاسكیل سواری لەناوچە شاخاویەكان و سەر چیا كەوتن و مەلەوانی و ئەسپ سواری و هەروەها ژمارەی ئەو كەسانەی بەم چالاكیانە هەڵدەستن بە ڕێژەی ١٨٪ زیاد دەكات، بەتایبەتیش كە سروشتی هەرێمی كوردستان لەبارە بۆ ئەم جۆرە چالاكیانە و لەپاڵ ئەمانەش بەهۆی بوونی ئاین و مەزهەبی جیاواز لە هەرێمی كوردستان بۆتە شوێنێكی ئاینی كە گەشتیاران ڕووی تێدەكەن.
گەشت كردن بۆ هەرێمی كوردستان و عێراق كاریگەری لەسەر ئابووری هەرێمی كوردستان و عێراق بەگشتی هەیە لێرەدا بەوردی باسی لێوە دەكەین.

یەكەم / كاریگەری كەرتی گەشتوگوزار لەسەر داهاتی نەتەوەیی:
داهاتی نەتەوەیی وڵات لە هەموو كەرتە جیاوازەكانی وەك پیشەسازی و كشتوكاڵی و خزمەتگوزاری و ووزە دەست دەكەوێت، لەپاڵ ئەمانیش گەشتوگوزار ڕۆڵێكی گرنگ دەگێرێ بەتایبەت زۆربەی وڵاتان سەرچاوەی سەرەكی داهاتیان لە گەشتوگوزار بەدەست دەهێنن.
ئەمیش لەڕێی ئەوەی كاتێ گەشتیاران ڕوو لەهەر شوێنێ دەكەن ئەوا ئابووری ئەو ناوچەیە دەبوژێتەوە لەرێی ئوتێڵ و ڕێستۆڕانت و هۆكارەكانی هاتووچۆ و بێجگە لە كڕینی كاڵا و بەرهەمی ئەم شوێنە و ئەو بڕە پارەیەی لە خاڵە سنووریەكان لێیان وەردەگیرێ بۆ هاتنە ناوەوەیان.
هەرێمی كوردستان و عێراقیش خاوەن شارستانیەت و مێژووی دێرین و نزرگەی ئاینیە كە ملیۆنان گەشتیاران بۆخۆی كێش دەكات، شتێكی تریش بوونی هەیە ئەو گەشتیارانەی سەردانی ئەو نزرگانە دەكەن كە لە شارەكانی نەجەف و كەربەلان گەشتیارەكان برێك پارە لە نزرگەكان دادەنێن و ئەم پارەیەش بۆ حەوزەی عیلمی دەچێ كە نە هاوڵاتی ئەو شوێنە و نەحكومەتیش سودی لێ نابینێ.

دووەم / كاریگەری كەرتی گەشتوگوزار لەسەر تەرازووی پێدانەكان:
سەردانی گەشتیاران بۆ هەرێمی كوردستان و عێراق كاریگەری لەسەر تەرازووی پێدانەكان دەبێت ئەویش لەڕێی ئەو دراوە بیانیەی كە دەیهێننە ناو وڵات، كەواتە دەتوانین بڵێین كە دراوی بیانی زیادبكەین لەڕێی ڕاكێشانی گەشتیاران كە پاڵپشت دەبێ بۆ تەرازووی پێدانەكان، بەڵام دەبێ هاوسەنگیش ڕابگیرێ لەنێوان ئەو دەسكەوتەی كە لە دراوی بیانی دەستكەوێ لەگەڵ ئەو مامەڵانەی كە وڵات بەدراوی بیانی ئەنجامدەدرێن بۆ هاوردەكردنی پێویستیەكانی بواری گەشت و گوزار لە وڵاتانی تر، لێرەدا ئەو بڕە پارەی دەست دەكەوێت لە جیاوازی نێوان بڕی دەسكەوتوو و خەرج كراو لە دراوی بیانی لەڕێیەوە دەتوانرێ بزانرێ كە كاریگەری گەشتیاری لەسەر تەرازووی پێدانەكان چەندە،
لەو حاڵەتەی دەسكەوت لە دراوی بیانی زۆرتربێت لەخەرجی ئەوا هەڵئاوسان لە دراوەكان ڕوودەدا كە ئەمە شتێكی ئەرێنیە، بەڵام گەر خەرجیەكان زیاتر بن لە دەسكەوتەكان له دراوی بیانی ئەوا كورتهێنان ڕوودەدا ئەمەش شتێكی نەرێنیە، بەدڵنیایی گەر وڵات بتوانێ دەسكەوتی لەدراوی بیانی زیاتر بكات لە خەرجیەكانی ئەوە سودێكی ئابوری زۆری دەبێ، بەڵام گەر نەیتوانی ئەوە بەدی بهێنێ بەلایەنی كەم پێویستە هاوسەنگی ڕابگرێ لەنێوانیان تا توشی كورتهێنان و زیان نەبێتەوە.

سێیەم / كاریگەری كەرتی گەشتوگوزار لەسەر بودجەی حكومەت:
كەرتی گەشتیاری دەتوانرێ ببێتە سەرچاوەیەكی دارایی بۆ خەزێنەی دەوڵەت، ئەویش لەرێی ئەو ڕسوماتەی كەلەسەر گەشتیار دادەنرێ لە بەرامبەر ئەو خزمەتگوزاریەی كە پێشكەشیان دەكرێ بەتایبەتیش كە گەشتیار بزانێ ئەم بڕە پارەیەی دەیدات لە بواری بەرەوپێشبردنی كەرتی گەشتیاریە لە وڵاتەكە، و لەپاڵ ئەمەش ئەو باجەی لەسەر پڕۆژە گەشتیارەكان دادەنرێن دەتوانن ببنە سەرچاوەیەكی دارایی بۆ بوودجەی دەوڵەت.

چوارەم / كاریگەری كەرتی گەشتوگوزار لەسەر ڕەخساندنی هەلی كار:
كەرتی گەشتوگوزار لەكەرتەكانی پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری پۆلێن دەكرێ، بەو پێیەش پێویستی بە سەرچاوەی مرۆیی هەیە چونكە گەشتیارەكان پێویستیان بە ئوتێڵ و ڕێستۆڕانت و هۆكاری هاتوچۆ و شوێنی كڕینی شمەك هەیە بەدڵنیاییشەوە لەگەڵ زیادبونی ژمارەی گەشتیاران پێویستی بە سەرچاوی مرۆیی زیاتر دەبێت، بەمەش هەلێكی زۆری كاركردن دەڕەخسێ.

پێنجەم / كاریگەری كەرتی گەشتوگوزار لەسەر دووبارە دابەشكردنەوەی داهات:
لەڕاستیدا بایەغ دان لەهەموو شار و شارۆچكەكان وەك یەك نین، بۆنموونە هەرێمی كوردستان پایتەخت زیاتر گرنگی پێ دەدرێ وەك لەشارەكانی تر و خزمەتگوزاری زیاتری بۆ دابین كراوە و شارەكانی تر بەم جۆرەنین، بەهەمان شێوە باشوری عێراقیش ئەو شوێنانەی كە نزرگەیان تیایە وەك نەجەف و كەربەلا و سامەرا و كازمیە زیاتر گرنگیان پێدراوە، لێرەدا لەهەرێمی كوردستان بەهۆی بوونی شوێنی گەشتیاری لە شارەكان و لادێ و ناوچەكانی و لەباشوری عێراق بەهۆی بوونی نزرگە توانیویەتی زیاتر گەشتیار بۆخۆی ڕابكێشێ، بەتایبەتی كە زۆربەی گەشتیاران بۆ مەبەستی گەشتی ئاینی بەهۆی بوونی نزرگەكان تیایاندا ڕووی تێدەكەن لێرەدا ڕۆڵی كەرتی گەشتیاری دەردەكەوێ لەسەر دووبارە دابەشكردنەوەی یەكسانی داهات بۆ هەموو شوێنەكان.

شەشەم / كاریگەری كەرتی گەشتوگوزار لەسەر ئاستی گشتی نرخ:
هەڵبەتە هاتنی گەشتیار بۆ هەر شوێنێ شتێكی خوازراوە لەلایەن خاوەن ئوتێل و ڕێستۆرانت و دوكاندارەكان لەبەر ئەوەی گەشتیاران پارەیان تێدا خەرج دەكەن، بەڵام هەر لەگەڵ زیادبونی ژمارەی گەشتیاران ئاستی گشتی نرخی كاڵاكان بەرزدەبێتەوە كەئەمەش شتێكی نەخوازراوە لەلایەن دانیشتوانی ئەم شار و ناوچانە و لە بەرژەوەندی ئەوان نییە، بەتایبەت كە بەشێكی زۆری خەڵك لەهەرێمی كوردستان و باشووری عێراق خاوەن داهاتی دیاریكراون، بۆیە پێویستە حكومەت ڕێگایەك بگرێتە بەر بۆ ئەوەی بەرزبوونی نرخی كاڵاكان دانیشتوانی شار یاخود ئەو ناوچانە نەگرێتەوە كە دانیشتوی شوێنەكەن.

ئاشنا هەڤاڵ
مامۆستا و توێژەری ئابووری