نەوت لە سیاسەتی نوێی ئەمریكادا

جیمی كارتەر لەوە نەئەچوو وەهابێت. پیاوێكی مۆرمۆنی ئاینی، هەموو كەس چاوەڕێی ئەوەی لێدەكرد كە بایەخ بە خودا و عیسا و مافی مرۆڤ و بەها باڵاكان بدات. ئەو وەها دائەنرا كە تەنها سەرۆكە پاش ودرۆ ولسن كە لە ڕوی خوداناسییەوە، تیولۆجیی، شارەزابێت. هەموومان وڵسن و چواردە خاڵەكەی دەزانین.، سەرەتای بە ئاگابونەوەی كوردە بە ئەمریكا، ڕەنگە ئەمەش هۆكاری ئەو ئایدیالیزمە بێت كە لە كرۆكی پەیوەندییەكەدا بونی هەیە. ئەم باوەرەی كارتەر وەهای لێكرد كە وەك كەسێك دەركەوێت كە بیەوێت دژایەتی ڕژێمە سەركوتكەرەكان بكات لە جێگاكانی تر. هەندێك بە ئایدیالیست و لاواز لە قەڵەمی ئەدەن، بە بڕەودانی بە خیتابی مافی مرۆڤ، شای ئێرانی لاوازكرد و نەیارەكانی بەهێزكرد و پاشان شۆرشی ئێرانی ڕویدا، كە بوە شكستێكی گەورە بۆی.

بەڵام كارتەر بە دۆكترنەكەی ناسراوە. لە ساڵی ١٩٨٠ لە وتاری بۆ گەلی ئەمریكا كە بە state of the Union ناسراوە، كارتەر ووتی: با هەڵوێستمان ئەوپەڕی ڕون بێت: هەر هەوڵێك لە لایەن هەر هێزێكی دەرەكییەوە، بۆ دەست بە سەراگرتنی نەوتی كەنداوی فارسی لە لایەن ئەمریكاوە وەها دادەنرێت كە هێرشە بۆ سەر بەرژەوەندییە سەرەكیەكانی وڵاتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا، بۆیە هەر هەوڵێكی وەها لە لایەن ئەمریكاوە دژایەتی دەكرێت، تەنانەت ئەگەر پێویست بە بەكارهێنانی چەكیش بكات.

ئەو ڕۆژگارە سۆڤیەت و ئێران مەترسی بوون. ئەمریكاش بۆ دابینكردنی وزە و ئاسایشی وزەی خۆی و هاوپەیمانانی پشتی بە نەوتی كەنداو دەبەست. بەڵام ئەمڕۆ دونیا وەها نیە. لە نێوان ساڵانی ٢٠٠٠ بۆ ٢٠١٥ بڕی خواستی زیادبونی نەوت لە ئەمریكا و ئەوروپا تەنها ٢٠٠ هەزار بەرمیل بوە لە ڕۆژێكدا. بەڵام بە پێچەوانەوە، خواست لە سەر نەوت لە ڕۆژهەڵاتی ئاسیا زیاتر لە پەنجاجار لەو بڕە زیاترە، بە پێی ئینستیتویەتی بەیكەر.

لە گەڵ ئەمەدا ئەمریكا خۆی بوە بە بەرهەمهێنی نەوت. بەم پێیە ئێمە سێ خەسڵەتی سەرەكی گۆڕانكاریمان هەیە: یەكەم، خواستی كەم لە سەر نەوت، دووەم، گۆڕان بۆ بەكارهێنانی وزەی نوێبوەوە، سێیەم، گۆڕینی جۆری ئابوری، لە گەڵ پەرەسەندنی ئاگایی ژینگەیی.

ئەمانە هەموو پێكەوە وەها دەكات كە چیدی ئەمریكا و ئەوروپا لە ڕوانگەی ئاسایشییەوە خەمی دابینكردنی نەوتیان نەبێت. كەواتە سیاسەتی ئاسایشی وزە، كە هەمیشە بەشێك بوە لە ئاسایشی نیشتمانی، گۆڕانكاری بەسەردا هاتوە. بەڵام ئایا لە سیاسەتی دەرەوەی نوێدا ئەمریكا چۆن نەوت بەكاردەهێنێت؟

وەك لە سەرەوە ئاماژەم پێدا، كاتێك نەوت بۆ ڕۆژئاوا گرنگی نامێنێت و بۆ ڕۆژهەڵات گرنگی زیاد دەكات، لە هەمانكاتدا سیستەمی جیهانی بەرەو ئەوە دەچێت كە ببێتە چەند جەمسەریی و كێبڕكێ دروست بێت لە نێوان ئەم جەمسەرانەدا، ئەوا نەوت دەبێت بە ئامرازێكی كێبڕكێ. خوێندنەوەی چۆنێتی بەرجەستەبونی ئەم ئامرازی كێبڕكێیە، بۆ كورد گرنگە.

دوو ڕوداو لەم روانگەیەوە هەڵدەسەنگێنم، یەكەم، گرێبەستی نەوتی كۆمپانیای Delta Crescent Energy لە گەڵ پەیەدەدا. دووەم هەوڵی گرێبەستی كۆمپانیا ئەمریكییەكان لە گەڵ عێراقدا.

سیتفن كینزەر لە ستونەكەی خۆی لە ڕۆژنامەی بۆستن گلۆب ستونێكی لە ژێر ناونیشانی ئەوە نوسی كە ڕەنگە نەوت ئەمریكا بۆ ماوەیەكی درێژ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بهێڵیتەوە. بۆ ئەوانەی چاودێرن، ستیفن كەسێكی ناسراوە، بە شارەزایی دەربارەی ناوچەكە، بە تایبەتی ئێران و ئەمریكا و عێراق، چ وەك پەیامنێری نیویورك تایمز، چ وەك لێكۆڵەرێك و نوسەرێك. ئەو خاوەنی چەندین كتێبی گرنگە لە سەر ناوچەكە.

ستیفن بڕوای وەهایە كۆمپانیای دەلتا كرێسێنت بە تایبەت بۆ ئەو مەبەستە دروستكراوە. خاوەنەكانی كەسانێكن كە پاشخانی سەربازییان هەیە، زیاتر لە پاشخانی نەوتی. بە دیدی ئەو ئامانجی ئەم كۆمپانیایە و گرێبەستەكەی ئەوەیە كە بەهانەیەك بۆ ئەمریكا و خەڵكی ئەمریكا دروست بكرێت هەتا سوپای ئەمریكی لەو ناوچەیە بمێنێتەوە چونكە بە دیدی ڕیالیستەكان، ئەمریكا هیچ بەرژەوەندییەكی نیە لە سوریا و پێویست ناكات لەوێ بمێنێتەوە، بەڵام ئەگەر كۆمپانیای ئەمریكی لەوێ هەبێت ئەوا بەرژەوەندی بۆ ئەمریكا دروست دەبێت و ئەمریكا دەبێت سوپاكەی لەوێ بهێڵێتەوە. ئەمە لە هەمانكاتدا پاشەكشێیە لە سیاسەتی گۆڕینی ڕژێم و دیموكراسیكردنی سوریا و ئەو هەوڵانە. بەڵام خاڵێكی تری گرنگ لێرەدا و شایانی ئاماژە پێدانە.

لە دیدارێكیدا لە گەڵ ئەتلانتیك كاونسڵدا، جاك سولیڤان، كە ئەگەری هەیە ببێتە وەزیری دەرەوە ئەگەر بایدن هەڵبژاردنەكان بباتەوە، دەڵێت سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا لە سەردەمی بایدندا لە ماڵەوە دەست پێدەكات. وەها دیارە ئەو وەرچەرخانەی كە لە سەردەمی ترامپدا رویدا، بە ئاسانی ناگۆڕێت. بەم ئەم دیدە نوێیە، دەبێت هەمو هەوڵێكی ئەمریكا لە دەرەوە بە سود و قازانجی ناوەوە بێت، یان هیچ نەبێت لە ڕوی دارایی و مرۆییەوە لە سەر ئەمریكا نەكەوێت. پرسی پەیوەندی ئەمریكا لە گەڵ كورددا لە سوریا لە چەند ڕویەكەوە لەم ڕوانگەیەوەیە. یەكەم، ئەمریكا كاریگەری زۆری هەیە و تەنها ٨ سەربازی كوژراوە. دووەم، تێچونی كەمە. سێیەم، بە بونی كۆمپانیای نەوت، هەم سەرچاوەی دارایی بۆ كورد پەیدا دەكەن و پێویست ناكات بیانژێنن، هەروەها بەهانە بۆ ئەمریكا دابین دەكەن كە بۆچی سوپایان لەوێیە. هەموو ئەمانە بۆ ئەوەی ئەمریكا سیاسەتی تر بكات لە میانەی ململانێی و هاوسەنگی هێز و بەرژەوەندی لە ناوچەكە.

ئەگەر سوریا بۆ ئەمریكا جێگای ململانێی ئێران و ڕوسیا و هەتا ئاستێك توركیایە. ئەوا عێراق سەرزەمینی ململانێی ئێران و چینە. وەك لە گرێبەستە نوێكاندا دەیبینین هەوڵێك هەیە بۆ بوژانەوەی غازی عێراق ، ئەم هەوڵە بۆ پێدانی توانای سەربەخۆبونی عێراقە لە ئێران. لە هەمانكاتدا كۆمپانیا ئەمریكییەكان دەیانەوێت بێنەوە ناو كایەی نەوتی عێراقی، هەرچەندە ئەمە ئاسان نیە، چونكە دژایەتی و بیروكراتیەت و نەبونی ئاسایش ڕێگرە لە هاتنەوەی كۆمپانیا ئەمریكییەكان. بەڵام هەمووی پێكەوە ئەوەمان پێدەڵێت كە وزە لە لایە ئەمریكییەكان بوەتە ئامرازێكی ململانێ نەك سەرچاوەیەكی سەرەكی ئابوری و ژیاریان. لە هەشتاكانی كارتەرەوە، بگرە لە پەنجاكانی موسەدەقەوە نەوت داڕێژەری سیاسەتی ناوچەكەیە، نەوت چۆن بەردەوام بێت و بە نرخێكی گونجاو. ئەم سەردەمە كۆتایی هاتوە، ڕۆژ لە دوای ڕۆژ زیاتر كۆتایی دێت. ئێستا نەوت تەنها ئامرازێكە بۆ ئیدارەدانی ململانێكانی ناوچەكە.

سەردار عەزیز