پۆڵەتیک پرێس-دیداری فەرهەنگی
سازدانی دیار لەتیف
هێمن بەرزنجی*، لە سلێمانی لە دایك بووە. خاوەنی 13 بەرهەمی چاپكراوە لە شیعر و چیرۆك و ڕۆمان . هەروەها خاوەنی 14 خەڵاتی شیعری و چیرۆکە. بەشێك لە چیرۆكەكانی بۆ زمانی فارسی و عەرەبی و ئینگلیزی وەرگێڕدراون. بەتایبەت ڕۆمانی باخی باڵندە مەستەكانی بۆ سەر زمانی عەرەبی وەرگێڕدراوە.
لەم دیمانەیەی پۆڵەتیک پرێس لەگەڵ ناوبراودا لەبارەی چیرۆک و ڕۆمانی کوردی دوو قۆناغی جیاوازی ئەدەبی کوردی دەدوێین.
دیار لەتیف: بۆ ناساندنی چیرۆک باشترە بەوە دەست پێ بکەم، پێشەوای جیهانناسی مرۆڤ و کۆمەڵگە و ژیانە. بیرمەندان بە ئاوەز و چیرۆکنووسان بە کەرەستەی ئەندێشە دەست دەدەنە نەخشاندنی کەتوار و بەرجەستنەوەی. چیرۆک چووەتە ناو فەلسەفە و بەرەو ئاین چووە و سەروەتی ئاینە. بێ لە چیرۆک و شیعرییەت، ئاین دەکەوێتە بەر مەترسی کاریگەری دانەنانەوە. ئاین بە پاڵپشتی چیرۆک، پاڵنەری کاریگەردانانە لەسەر تاک و کۆ. کەواتە چیرۆک ستوونی پشتی ئاینە و ئاین بێ ئەو ستوونە کەمئەندام دەبێت. لەکاتێکدا ڕۆمان شووناسێکی سەرمایەداریانەی هەیە، هاوتای سینەمایە و دوانەیەکی لێک دانەبڕاون. ئەوەی چیرۆک بە نمرەی یەک و لەهەمانکاتدا شیعر بۆ مرۆڤ و بە مرۆڤی دەبەخشن، ڕۆمان پێی ناکرێت. چیرۆک و شیعر بابەتی باسکردن و وتنەوەن، دەقاودەق یان بە کەمێک پێش و پاشەوە، بەڵام ڕۆمان توانای ئەوەی نییە.
سەرەتاکانی چیرۆکی هونەریی کوردی لە هەرێمی باشووری کوردستان، بۆ بیستەکانی سەدەی بیست، بە دیاریکراوی ساڵانی ١٩٢٥ـ١٩٢٦، لەسەر دەستی جەمیل سائیب چرۆی کرد. سائیب لە ڕۆژنامەی ژیانەوە بەشێوەی ئەڵقە ژمارەیی چیرۆکی لەخەومای نووسیوە و بڵاوکردووەتەوە. جگەلەوەی یەکەم چیرۆکی هونەرییە، هەمان وەخت یەکەم چیرۆکی کراوەی هونەرییە و بەمجۆرە دەتوانین بێژین چیرۆکی کوردی بە تەکنیکی کراوە هاتەنووسین.
لەبارەی چۆنییەتی کراوەیبوونییەوە شایەن بە لەسەر وتنە و مەبەستی منیش نییە لێرەدا بەرباسی بدەم. ئەوەی گرنگە بیزانین ئەوەیە چیرۆکی لەخەوما ڕێبازی کەتوارگەریی ڕەخنەگرانەیە و چیرۆکێکی کراوەی هونەرییە و کۆتاییەکەی نووسراوە (ماوێتی). لەڕاستیدا ئەو وشە لەوێدا نە گرنگە و نە بەهاشی هەیە. ڕێبازی چیرۆکەکە لە سەدەی هەژدە و نۆزدە لە ئۆرووپا و ڕووسیا نەشونمای کردووە و نموونەی ڕۆماننووسانی وەک(بەلزاک ـ ستانداڵ ـ ولییەم گۆدووینی ـ تۆڵستۆی ـ دیکنز). مۆرکی ئەم ڕێبازە لە وێژەی کوردی، لە جەمیل سائیبەوە دەست پێدەکات و، پەنجاکان کە ڕژێمی پادشایەتی دەکەوێت، گۆڕانکارییەک لە خەتی بابەتدا ڕوودەدات و سەرهەڵدەدات، هەرچەندە هێزی ئەم ڕێچکە تاوەکو ئێستا بە شێوازی گۆڕێنراو درێژەی هەیە.
پاش لەخەوما، چیرۆکنووسانی دیکەی وەک(ئەحمەد موختارـ حسێن عارف ـ پیرەمێردـ شاکر فەتاح ـ عەلادین سەجادی ـ حسێن حوزنی ـ ئیحسان موستەفا ـ فایەق زێوەر ـ محەرەم محمد ئەمین ـ محمد مەولود مەم ـ مستەفا ساڵەح کەریم ـ کاکە مەم بۆتانی ـ کاوس قەفتان ـ جەماڵ بابان ـ جەماڵ نەبەزـ کامەران موکری) بەردەوامیان بە ڕەوتی ڕەگەزی چیرۆکی کوردی دا. هەرچەندە حسێن عارف وردترێک لە کتێبی چیرۆکی هونەریی کوردی ئاماژەی بەم ناوانە داوە و ئەوەی کە زۆر جێی سەرنجە، لێکۆڵینەوەکەی تاوەکو شەستەکانی چیرۆکی کوردی کردووە، کە زۆر پێویست بوو دەیەی شەست و هەفتاکانیشی لە خۆ گرتبا، ئەو دوودەیەی چیرۆکی کوردی بۆ توێژینەوەکە پیتاک دەبوو بە هۆکاری ئەوەی چیرۆکنووسێکی وەک سەدرەدین عارف، کە ڕێک لە شەست و حەوتەوە پاش حسێن عارف نەخشەی چیرۆکی کوردی لە کەشوهەوای لادێوە بۆ شارستانێتی سەپاند و نەکەوتە ژێر هەژموونی ئایدۆلۆژیای زاڵی قۆناغەکەوە.
ڕۆژنامە و گۆڤار ڕۆڵی ڕۆشنکەرەوەی بەرچاویان لەسەرخستنی چیرۆکی کوردیدا گێڕاوە، گەر ڕۆژنامە و گۆڤار نەبان، زۆرینەی چیرۆکی کوردی نەدەهاتنە بەرهەم. چاپەمەنی گەشەی بە چیرۆکی کوردی دا، لە ئەگەری نائامادەیی ڕۆژنامە و گۆڤاردا جێی گومان نییە چیرۆکی کوردی درەنگترێک لەوادەی خۆی سەری هەڵدەدا. ستەمێک بەرامبەر وێژەمان کرابێت لە چاپ نەدانەوەی سەرجەم ئەو چیرۆکانەیە لە ڕۆژنامەگەری کۆنی کوردیدا هەن. چاپدانەوەی لەچەند بەرگێکدا لەژێر ڕەچاوی ڕێنووس و خاڵبەندی و ڕستەسازی ڕێزمانی کوردی، دەبێتە هۆکاری پتەوکردن و ڕێکخستنەوەی پەرشی لەئارابووی چیرۆکەکان، ڕیزکردنی بەپێی بەرواری ساڵی بڵاوکردنەوەی چیرۆکەکە و لە فەوتان ڕزگارکردنی سامانێک لە وێژەی کوردی.
خاڵێکی زەق لە بەشێکی زۆری چیرۆکی پێشینمان ئاشکرایی و ڕاستەوخۆییە؛ بەر وتاردان و پەند و ئامۆژگاری دەکەوین، ئەوەش خەساری کوشندەیە، ئایا لادان لە ڕێڕەوی هونەریی لە پێناو گەیاندنی پەیامدا بووە؟ پەیام قووربانیپێدەری ڕەگەزە هونەرییەکە بووە، ئایا خێرایی لە گەیاندنی پەیامدا وێژە دەخاتە دۆخی پابەندبوونەوە؟
بەشێوەیەکی گشتی کەمینەیەک چیرۆکنووسمان هەن، نەکەوتوونەتە ژێر هەژموونی مێگەلنووسییەوە. تەماشای مێژووی چیرۆکی پێشینمان بکەین دەبینین شاعیران ڕۆڵی بونیادنەریان لە دامەزراندن و جێگرکردنی ڕەگەزی چیرۆک لە وێژەی کوردیدا هەبووە، نموونەی وەک: ئەحمەد موختار ـ پیرەمێرد ـ فایەق زێوەر ـ ئێبراهیم ئەحمەد ـ و هتد. ئایا هۆکاری ئەمە بۆچی دەگەڕێنیتەوە؟
بابەتی تەنز لە چیرۆکی کوردی، دەکرێت سەرەتای چیرۆکە خەندەیییەکان بۆ چیرۆکنووسانی وەک: سەلامی شاعیرـ عەلادین سوجادی ـ حسێن حوزنی، بگەڕێندرێتەوە؟ تەنز وەک حاڵەت لە چیرۆکی هەریەک لەم چیرۆکنووسانە دەرکەوتەی هەبووە. بەڕێژەیەکی کەمیش بێت بەشدارییان لەم ڕەگەزەدا هەبووە. ئایا چیرۆکنووسانی پاش ڕاپەڕین توانیویانە تەنز لە چیرۆکدا بڕەنگێنن؟ئایا چیرۆکی کوردی مافی بە نەخشاندنی ڕەگەزی تەنز داوە؟ گرنگی تەنز بۆ چیرۆک چییە؟.
قۆناغی تازە شێوەی نوێی گوزارشتی لەگەڵ خۆی هێنا، لە کۆتاییەکانی سەدەی بیست جۆرێک لە وێژە سەری هەڵداوە بە ئەدەبی سەردیوار ناوزەد دەکرێت. ئەم تەرزە شێوە نوێیە پێرفۆرمانسە وێژەییە لە سەروەختی نا ئارامی و ناسەقامگیری مۆرکی خۆی دەسەپێنێت. چ لە شۆڕشەکان و چ لەخۆپێشاندانەکان سوودی زۆر لەم تەرزە وێژەییە وەردەگیرێت. ئەم تەرزە وێژەییە کە وێژەی سەر دیوارە، چووەتە ناو مەجازەوە. لەتۆڕی کۆمەڵایەتیدا شێوە دەربڕاوێک درووستبوو بەناوی هاشتاگ؛ هاشتاگ ڕستەیەک، یان کۆپلەیەکی چڕکراوی زمانەوانییە و خاوەن پەیامێکە. دەکرێت بە چرکانە چیرۆک بیناسێنین، چرکانە بە واتای چیرۆکی ڕستەیی و کورتیلە چیرۆک. پەیام زاڵترە لە هونەرکاری و لەهەمانکاتدا ڕووداو لەگەڵ گڕێچن ئامادەیی نییە. پێکداچوونەوەی نێوان ڕەگەزەکان و ئاوێتەبوونیان و کشانەوە و لق لێ بوونەوەی، وادەکات فۆرمی تازە بێتە سەرهەڵدان.
ڕەهەندی مرۆڤدۆستی لە قۆناغی نوێی چیرۆکی کوردی و ڕەهەندی بەرگری لە قۆناغی کۆنی چیرۆکی کوردی ئامادەییان هەیە، چیرۆک پێش ڕەچاوکردنی ڕەهەندی مرۆڤدۆستی و بەرگری، پێویست دەکات هونەریی بێت. ئاخۆ شەقڵی چیرۆکی چیرۆکنووسانی پاش ڕاپەڕین و چیرۆکنووسانی دوای دوو هەزار و دە، لە چیدایە؟ ئایا جیاوازییەکان زۆرترێکن، یان لێکچوونەکان؟
هێمن بەرزنجی: گومان لەوەدا نییە كە هیچ بوونێك نییە چیرۆكی خۆی نەبێت، بەتایبەت مرۆڤ كە خاوەنی بیركردنەوەو ئاوەزی خۆیەتی، بەویستی خۆی دەستكاری ژیانی خۆی دەكات. چیرۆكی لێدروست دەكات، یان بەهۆی بەركەوتنی تاك و كۆمەڵەوە چیرۆك بۆ بەرامبەرەكانی دروست دەكات. مرۆڤ ئەو بوونەوەرە بەهێزەیە كە خاوەنی خەیاڵە، بەجۆرێك توانای خەیاڵی فراوانە كە پرۆسەی خەیاڵاندن دروست دەكات و یاخود لە ناو خەیاڵدا پرۆسەی داهێنان بنیاد دەنێت. دواجارخۆی یان كەسانێكی دیكە هەموو ئەو بوون و داهێنراوە خەیاڵیانە، یاخود ئەفسانەییانە لەواقعدا بەرجەستە دەكات. بەتایبەت مرۆڤ لە سەردەمی كۆندا توانای بیری ئەفسانەیان زیاتر بووە . توانیویانە لە زەینی خۆیاندا جیهانی سەیر سەیر بە بیرە ئەفسانەییەكان دروست بكەن، كە دەستكاری زەوی و ئاسمان و مرۆڤ و گیانلەبەرانی تر بكەن. چیرۆكی لێدروست بكەن. نمونەی زۆریش لە بەر دەستە كە مرۆڤ و گەلانی جیاواز بە پێی كات و شوێن و سەردەم ئەفسانەو چیرۆكی ئەفسانەو خەیاڵی خۆیان هەیە، هەربۆیە ژیرمەندەكان سودیان لەو توانا خەیاڵی و بیر كردنەوەوانە وەرگرتووە بۆ ئەوەی بەشێكی لە ناو واقعدا جێبە جێبكەن. چوونكە بەخوێندنەوەیان لەناو چیرۆكەكاندا یان بەگێڕانەوەیان كاریگەری دەروونی دروستكردووە بۆیە لێنەگەڕاون تا بۆ ناو جیهانی واقع گوێزاویانەتەوە. كەڵكیان لێوەرگرتوون. ئەوەی لەناو خەیاڵ و ئەفسانەدا هەبووە وەك باڵەخانە، حەسار، شارێك، گوندێك، مرۆڤ و جوڵە، دەریاو فڕین و چەندان كەرەستەی داهێنەرانەی خەیاڵ و ئەفسانە، وە یاخود دروستكردنی چیرۆكی خۆشەویستی و ڕق و كوشتار و تۆڵە، كەسانێك هاتوون لە ژێر كاریگەری ئەو چیرۆكانەدا بەرجەستەیان كردۆتەوە لە واقعدا، ئەو كەسانەش بەشێك لە خەیاڵ و فەنتازیای خەیاڵ و ئەفسانەی خۆیانیان تێكەڵ كردووە. هەروەك چۆن جەنگ و كوشتار ڕق و تۆڵە و خۆشەویستی بەرهەمی داهێنراوی خەیاڵی مرۆڤن و لەواقعدا جێبەجێكراوە، بوونی خانوو تەلار و جادەو ئەپارتمان و بازاڕو كارگەو هەموو بوونەكانی تر لە پێشدا مرۆڤ لە خەیاڵ و ئەفسانەدا دایهێناون و گوێزراونەتەوە بۆناو واقع. لێرەدا ڕۆڵی چیرۆكنووس زۆر بە گرنگی دەردەكەوێت، چ خۆی وەك بەشێك لە بەرهەمهێنەری ئەفسانەو خەیاڵ، چ وەك كۆكەرەوەی ئەو بەرهەمە كەرەستیانەی خەیاڵ و ئەفسانە كە لە دەوروبەری هەبوون بۆ ناو چیرۆك.
بەداخەوە ئێمە كەمتر خاوەنی چیرۆكی ئەفسانەین یاخود هەر نیمانە، یاخود هەمانە ئەفسانەی ڕووت نییە، واتە تێكەڵەیەكە لە ئەفسانەو خەیاڵ یاخود خەیاڵ و ئەفسانە. ئەوە دوو بوون یان دوو جۆر داهێنراوی زەینی مرۆڤن. بێگومان هیچ شتێك نییە كەمرۆڤ لەواقعدا بەرجەستەی كردووە بەرهەمی خەیاڵ و ئەفسانەی مرۆڤ نەبن و بێپێشینەبن. لێرەشەوە دەتوانین بڵێین بەپێی گەشەی عەقڵی مرۆڤ و كرانەوەو دنیابینی زیاتر، خەیاڵی مرۆڤ هەر بە بەرهەمهێنانی ئەفسانەو خەیاڵاندن نەوەستاوە، بیری لە جیهانێكی زانستی و فەلسەفیش كردۆتەوە و گواستویەتیەوە بۆ ناو چیرۆك. ئەگەرچی چیرۆك كەرەستەن و خامن پێش گوتنیان یاخود پێش نووسینیان، بەڵام چیرۆكنووس وەستای هونەرسازی ئەو كەرەستانەیە كە لەڕێگەی بنیات و تەكنیك و زمانەوە فۆرمەلەی ئەوە دەكات كە هەموو ئەو كەرەستەو خەیاڵانە لەناو فۆرمێكدا جێگە بكاتەوە.
ئەوەمان بیر نەچێت هەموو چیرۆك گێڕەرەوەیەك یان چیرۆك نووسێك لەڕێگەی تەكنیكی زمانەوە دەتوانێت مەبەستی خەیاڵی ئەفسانەو خەیاڵ بگەیەنێت و هونەری گەیاندنی تیا بەرجەستە بكات. لەلایەكی تر پرسیارێك دێتە پێشەوە، ئایا پێش بوونی ئاین چیرۆك نەبووە ؟ ئایا پێش بوونی ئاین مرۆڤ پشتی بە چی بەستووە، سەرقاڵی چی بووە؟ ئێمە لە پێشتردا گوتمان كە مرۆڤ خاوەنی چیرۆك بووە، پێش بوونی ئاین مرۆڤ هەم چیرۆكی بۆخۆی دروست كردووە هەمیش بۆ مرۆڤی دەوروبەرو گیاندارەكان. واتە مرۆڤ لەسەر چیرۆكی خۆی و كەسانی تر ژیاون. لەدەوری یەك چیرۆكیان گێڕاوەتەوە . لەناو چیرۆكەكاندا جیهانێكی تایبەتیان دروستكردووە . دەسەڵات و گەورەو سزاو پاداشت و خۆشەویستیان دروستكردووە، دواتر ئەمەیان گوێزاوەتەوە. خۆ ئەوە شتێكی ئاشكرایە پێش ئاین لەناو دابوونەریتی گەلانیشدا میلۆنەها چیرۆك هەن، كە ئێستاش بەمیرات بۆمان ماونەوە. وەك (گلگامێش، هەزارو یەكشەوە، ئەمیر ئەرسەلان و فەروغ لیقا،هیتد) بەچاو لێكدان لە كتێبەكەی وێڵ دۆرانت (مێژووی شارستانیەت) هەموو ئەو ڕاستییە مێژوویەمان بۆ دەردەكەوێت. هەربۆیە كاتێك ئاین دێت لە پاڵ هێزی فیكری خۆیدا ڕاستەوخۆ بۆ داگیركردنی دەروونی تاكەكان كەڵك لە چیرۆكی ئەفسانەو خەیاڵ و خۆشەویستی و ڕق وەردەگرێت، بۆ كۆكردنەوەی مرۆڤ لەدەوری خۆی چوونكە ئایندانەران باش دەزانن بێ بوونی چیرۆك ناتوانن خەڵك لەخۆیان كۆ بكەنەوەو بیانخەنە سەر بڕوای خۆیان . بەڵام ئاینداران كەمتر توخنی چیرۆكی درێژ واتە ڕۆمان دەكەون هەر هێندەی پێویستی مۆنۆپۆڵی عەقڵ چیرۆكیان دەوێت. شیعریشیان بۆ تام و چێژو ئاواز بەخشین بە دەقەكانی خۆیان دەوێت. وە ئەگەر سەیر بكەین چیرۆكی ناو كتێبە ئاینییەكان هەم دەقێكی چیرۆكی شیعر ئامێزن هەمیش شیعری چیرۆكئامێزن.
ڕۆمان چوونكە فەزاكەی فراوانترە كەرەستەو شوێن و فلاشباك و، دیالۆگ و مەنەلۆگ و كات و شوێن و كارەكتەرو پاڵەوان و ئاستی هونەرو زمانی فراوانترە مرۆڤ كەمتر دەتوانێت دەست ببات بۆ جیهانی رۆمان بچوك بكاتەوە بۆ بەرژەوەندی خۆی ، بیرمان نەچێت رۆمانە باشەكان مرۆڤ دەبەنە ناو خۆیان، وەك چیرۆك نین كە چیرۆك پێچەوانەیە، مرۆڤ چیرۆك دەباتە ناو خۆی و یان هەمووی یان بەشێكی بەرجەستە دەكات لە ژیانی رۆژانەی .
بەداخەوە لە مێژووی ئەدەبیاتی كوردی ئێمەدا چیرۆك كەمتر نووسەری هەبووە، ئەگەر تەماشای پایە گەورەكانی ئەدەبیاتی كوردی بكەیت، دەبینیت زیاتر گرنگیان داوە بەشیعر، شیعر بۆتە سەر تۆپی ئەدەبی، لەوێوە هەرچیان ویستووە دەریانبڕیووەو گێراویانەتەوە. بڕوانە شیعری شاعیرانی كورد كە تێیاندایە چیرۆكی خۆشەویستی و كارەساتی مرۆیی و نەتەوەیی بە شیعر گێڕدراوەتەوە . ئەوكات نووسەرانێكیش لە پاڵ چیخۆف و ئیدگار ئالانپۆ دەیان چیرۆكنووسی تر دەیانتوانی چیرۆك بنووسن. ئەوە جێگەی داخە ئەدەبی ئێمە مێژوویەكی دێرینی نییە لە چیرۆكدا بەتایبەت لە باشوردا مێژووی چیرۆكمان ناگاتە سەد ساڵ. لەگەڵ ئەوەشدا كاتێك چیرۆك هاتۆتە بوون كە چەند دانەیەك لە كتێبی چیرۆك پەڕیوەتە ناو كتێبخانەی كوردی و لەرێگەی رۆژنامەوە چیرۆك ناسراوە . لایەكی تر چەند پەیوەندی بەوەوە هەبووە كە شاعیرانی ئەوكات شیعریان بە گرنگتر زانییوە، ڕێژەی خوێندەوار كەمتر بووە. لەگەڵ ئەوەشدا ئەگەر لەڕووی بنەمای هونەرییەوە سەیری چیرۆكی ئەوكات بكەین، جگە لەوەی بەتەكنیكێكی كلاسیك چیرۆكەكان نووسراون، لەڕووی هونەرییەوە لاوازن. بەڕادەیەک ئەگەر بەراوردیان بكەیت بە چیرۆكی چیخۆف، ئیدگار، جاك لەندەن، چەندانی تر دەبینیت كە چیرۆكی كوردی چەندە لاوازو چەندە لە پاش هونەری چیرۆكەوەن. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا كەم نەبوون ئەو دەرگایانەی كە لە جەمیل سائیبەوە كرایەوە بەڕووی چیرۆكدا دەیان نووسەری وەك ( ئەحمەد موختارـ حسێن عارف ـ پیرەمێردـ شاكر فەتاح ـ عەلادین سەجادی ـ حسێن حوزنی ـ ئیحسان موستەفا ـ فایەق زێوەر ـ محەرەم محمد ئەمین ـ محمد مەولود مەم ـ مستەفا ساڵەح كەریم ـ كاكە مەم بۆتانی ـ كاوس قەفتان ـ جەماڵ بابان ـ جەماڵ نەبەزـ كامەران موكری )خستە سەر كەڵكەڵەی پێویستی چیرۆك. ئەو بۆشاییە گەورەیە پڕكرایەوە. بەڵام لە پاش حسێن عارف و شێرزاد حەسەن و ڕەئوف حەسەن و رەئوف بێگەرد، فەرهاد پیرباڵ، كاكەمەم بۆتانی، ئیدی چیرۆك كەمە كەمە ڕەوڕەوەی هونەری وەرگرت و پێی نایە هونەری چیرۆكنووسینەوە. دەبێت ئەوەش بزانین ئەو كات چیرۆك دابەش ببوو بەسەر دوو جۆر گێڕانەوەدا، یەكەم شێوازی گێرانەوەی ڕەخنەیی كە چیرۆكنووس زیاتر لەو فیكرو ئایدیایەوە چیرۆكەكانی دەگێڕایەوە كە خودی خۆی باوەڕی پێی بوو. ئەمەش نەدەبووە چیرۆكێك كە هەرچی نزیك نەبێت لە فیكری ئەوەوە كەڵكی لێوەربگرێت. هەرچی دووەمە بەهۆی بارو دۆخ و كارەساتە نەتەوەییەكان چیرۆكی كوردی بەرەیەكی فراوانی كردبۆوە بۆ چیرۆكی بەرگری.
چیرۆكنووسانی وەك( حەمە ڕەشید فەتاح، محەمەد فەریق حەسەن، دڵشاد مەریوانی، ڕەئوف حەسەن، ڕەئوف بێگەرد، حەمزە عەلی، تاهیر ساڵح سەعید، سەلام مەنمی، هتد) كە ئەم بەرەیەشیان ڕاستە دەیانویست ئازارو مەینەتی گەلەكە بگەیەنن، چیرۆكی كارەساتەكان بگێڕنەوە یان فیكری هەڵوێست و بەرگری تۆمار بكەن، بەڵام لەڕوی هونەرییەوە هێندەی كاریگەر بووە بە سەردیەتی گێڕانەوە هێندە تەكنیك و بنەما هونەرییەكانی چیرۆك كاری نەكردووە. بۆیە دونیای چیرۆكی ئێمە دونیایەكی ناوچەی خودییە، لە جوگرافیایەكی خۆمانەدا تێپەڕی نەكردووە. هەروەها چیرۆكنووسەكان نەیانتوانیووە وەك ماكسیم گۆركی و عەلی ئەشرەف دەروێشیان كارەساتە مرۆییەكان ئەوەندە هونەری بیگێڕنەوە خەمەكە بكەن بە خەمی مرۆڤایەتی، هەروەها جێگەی داخە، كە چیرۆكی كوردی لەڕووی لێكۆڵینەوەو ڕەخنەی لێكۆڵینەوەوە، ئاوڕی لێنەدراوەتەوە ، ئەوەی هەیە جگە لەچەند دانەیەك، لێكۆڵینەوە نین، تەنیا قسەیەكی سادەیان لەسەر چیرۆك كردووە كۆمێنێكی سادەیان هەبووە، كە نەوەی ئێستا نەیتوانیووە كەڵك لە بۆشایی و كەلێن و ناهونەری چیرۆك وەربگرێت. بەڵام لە پاش ڕاپەرینەوەو كرانەوەی دونیای كوردی بەڕووی جیهاندا و بەهۆی كۆچڕەوی پەناهەندانی كوردەوە زیاتر دەرگا واڵا بوو بۆ ناسین و خوێندنەوەی چیرۆكنووسە جیهانییەكان. دەیان و سەدان چیرۆكی باش وەرگێڕدران، چەندین كێب لەبارەی هونەرەکانی چیرۆكنوسینەوە وەك سەرچاوە هاتنە ناو كتێبخانەی كوردییەوە، بۆیە ئاستی هونەری چیرۆك لەم نەوەیەدا باڵاترە تا نەوەكانی پێشوو، چوونكە بیرمان نەچێت ئێستا چیرۆك لەسەردەمی تەكنیكی پۆستمۆدێرنەدایە. زیاتر چیرۆكەكان کار لەسەر خەمە ئینسانییەكان دەكەن. ئێستا زیاتر نەوەكان لە دەستاودەستی چیرۆكدا وەك سەدرەدین عارف و حسێن عارف، دڵشاد مەریوانی، شێرزاد حەسەن، چیرۆكیان بەرەو خەمی شارستانی و خەمی مرۆڤ بردووە كە گرنگ نییە مرۆڤ لەكوێیە گرنگ ئەو مرۆڤە لەهەركوێیەك بێت ئازاری هەیە، ژیانی هەیە، پێویستی بەوەیە قسەی لەسەر بكرێت. هەروەها لە پاش ڕاپەرین تا هەنوكە، بەهۆی بوونی زۆری ڕۆژنامەو گۆڤارەكان، ئینتەرنێت و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان ، رۆژ بەڕۆژ چیرۆك بایەخی خۆی پەیداكردووە، ئەوەشمان بیر نەچێت تاكە شتێك كەجێگەی پاشەكشێی و نەبوونی كتێبی مێژوو دەگرێتەوە، بوونی چیرۆكە، چونكە چیرۆك مێژوو لە خۆیدا جێگە دەكاتەوە. هەموو ڕوداوە مێژوویەكان بە تێپەرینی كات لە ناو چیرۆكدا جێگە دەكاتەوە. ئەوەشمان بیر نەچێت ئێستا چیرۆك زیاتر گرنگی دەدات بە (زمان، ڕێنوس، تەكنیك، فلاشباك، دیلۆگ، مەنەلۆگ، شوێن، خەیاڵ، كارەكتەر، پاڵەوان، بە گۆشەنیگا، بە ڕیتم، كات) چیرۆكنووسەكانی ئەمرۆ زیاتر و هۆشیارانەتر كار لەسەر هونەری چیرۆكنووسینەكەیان دەكەن . كەمتر ئایدەلۆژینوسن، كەمتر هەژموونی مێگەلیان هەیە. لەلایەكی تر دەبێت سوپاسی بەشێك لە شاعیران بكەین كە وەك نەیانتوانیووە چیرۆك بنووسن، هەندێك لە شیعرەكانیان شیعری چیرۆك ئامێز بوون، كە ئەمە ڕاستەوخۆ ناڕاستەوخۆهاندەرێك بوو بۆ ئەوەی چیرۆك لەناو ئەدەبیاتی ئێمەشدا بێتە بوون.
لەلایەكی دیكە، ئەگەر تەماشای هەشت بەرگی ڕشتەی مرواری مامۆستا عەلائەدین سەجادی بكەین، لەوە تێدەگەین كە سەجادی یەكەمین كورتیلەچیرۆك نووسی كوردییە كە بە شێوەی ساترو تەنز بەشێوەیەكی هونەری چیرۆكی تەنزی كۆمەڵایەتیمان بۆ دەگێرێتەوە. نەك هەر ئەو بەڵكو محمد شەڵماشی سەلامی شاعیر ـ حسێن حوزنی، بەشێك لە چیرۆكنوسانی تر. كە شان بە شانی چیرۆكنوسانی تەنزنووسی جیهانی چیرۆكمان بۆ دەگێڕنەوە. ئێمە دەبێت سوپاسیان بكەین. چوونكە لەو ڕەگەزە هونەرییە بێبەشیان نەكردین. لەسەدەی پێشودا بەتایبەت لە ڕوسیا بەرەیەك هەبوون، كە لەڕووی كۆمەڵایەتی و سیاسیەوە كاریان لە سەر ئەدەبی تەنز دەكرد، زۆربەی ڕووداوەكان یان پێشهاتەكانیان بە شێوەی تەنز دەگێڕایەوە، كە مەبەست لێی بەخۆداچوونەوەو هۆشیار بونەوە بووە، لەوێوە گاڵتەیان بە هەموو ئەو شتانە كردووە کە مەنتیقی نین و دەبێت چاكبكرێن. هەربۆیە سەجادی ئەم فۆرمەی وەرگرت و دیاردە دزێوو ناشرینەكانی كۆمەڵگای خستە بەر نەشتەری تەنز و وەیاخود تەنزەكەی گوێزایەوە بۆناو چیرۆك. بەشێوەی كورتیلەچیرۆك گێڕایانەوە. كە بەشێكی ئەم ڕەگەزە سەر بە ڕیالیزمی پیسە. سڵناكاتەوە لە گوزارشت و دەربڕین. بەبڕوای من ئەگەر ئێستا لێكۆڵینەوەی جدی هەبێت ناوەندەكانی توێژینەوەو زانكۆكان بە كاری لێكۆڵینەوە هەڵبستن. دەبینیت چیرۆكنووسانی ئێستا و چیرۆكی ئێستای كوردی جگەلەو پێشكەوتنەی بەخۆیەوە بینیووە و كتێبخانەی كوردی دەوڵەمەند كردووە، هونەرییترن و سەر بە فرۆمێكی جیهانیترن ، كەمتر ناوچەیین و لاوازن، چوونكە ئەم نەوەیە بەر دەیان و سەدان جۆر لە چیرۆكنووسانی جیهانی و دەوروبەركەوتوون، زیاتر لە بەشێك لە چیرۆكنووسانی مێژینە لەخۆڕا چیرۆكیان نەنووسیوە. بەدڵنیایەوە من وەك خوێنەرێكی بەردەوامی چیرۆك جیاوازییەكان زۆرتر دەبینم. بەر تەكنیكی نوێ و خەمی نوێ و گێڕانەوەو ستایلی نوێ دەکەوم.
*بەرهەمەكانی نووسەر ئەمانەن:
1-خۆشەویستی شیعر.
2-كوڕی مەریەمێكی تر ـ كۆمەڵە چیرۆك.
3-باخۆشەویستیم بۆ كۆڵانەكەتان دەبات ـ شیعر.
4-تۆ خۆشەویستیت داهێنا ـ شیعر.
5-كچەی فەرشچن ـ چیرۆك.
6-هاوسەری دووەمی كوژراوەكە ـ چیرۆك.
7-ژنی ژێر گلۆپە سورەكە ـ چیرۆك.
8-پەنای بەربا ــ چیرۆك.
9-جەستە فرۆشێكی دڵشكاو ــ چیرۆك.
10-من و گوڵی بەرباران ــ چیرۆک.
11-باخی باڵندە مەستەكان ــ ڕۆمان.
12-ورچە هەنگوین خۆرەكە ــ چیرۆكی منداڵان.
13-باخێك پەپوولەی شین.
قەیوان گروپ
مایۆرکا سیتی جوانییەک لە دڵی سروشتدا
