گەمە سیاسییەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و كارەكتەرەكانی

بەشی دووەم
ڕەهەندە مێژووی وسیاسیەكانی پەیوەندی كۆماری ئیسلامی ئێران و جیهانی عەرەبی
ێ‌ ـ ئێران و شام ( سوریە ولوبنان و كێشەی فەلەستین و ئوردن )

زۆر جار لەنووسینەكان و چاوپێكەوتنەكاندا دەبینین ودەبیستین كە پەیوەندی ئێران و جیهانی عەرەبی دەگێڕنەوە بۆساڵانی ٦۳۳ز بەدواوە ، واتە لەسەردەمی دەستپێكردنی پڕۆسەی فتوحاتی لەشكری عەرەبە موسڵمانەكان بۆ سەرزەمینی باكوور وباكووری ڕۆژهەڵاتی نیمچە دوورگەی عەرەبی وپەڕینەوەیان لەڕووباری فوڕات و زنجیرە شەڕەكانیان لەگەڵ لەشكری ساسانی كەدوانیان و یەكلاكەرەوەیان شەڕی نەهاوەند بوو ساڵی 21.ك / 652ز كەبەشەڕی فەتح الفتوح ناسراوە ، چونكە دوای ئەم شەڕە شتێك نەمابەناوی دەوڵەتی ساسانی و لەشكری ساسانی واتە سنووی دەسەڵاتی ساساتی بەتەواوی وڵا كرا بۆ لەشكری دەوڵەتی خیلافەت ، بەڵام بەووردبوونەوە بۆمان دەردەكەوێ كەمێژووی پەیوەندی عەرەبی ـ ئێرانی زۆرلەوە قوڵترە و تەنانەت تەواجدی ئێرانی لەكەناری خۆرئاوای كەنداوی فارسی ـ عەربی لەزۆربەی سەردەمەجیەوازەكاندا لەژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی لەدوایەكهاتوەكانی ئێران بووە ، هەروەها ناوچەكانی یەمەن و عومانی ئەمڕۆش بەهەمان شێوە ، چونكە گرنگ بوو بۆ ئیمپراتۆریەتی ئێرانی دەستبگرێت بەسەر هەردووگەرووی گرنگی بازرگانی (هورمز و باب المندبی ئێستا) بەتایبەتی بەهۆی ململانێی لەگەڵ ئیمپراتۆریەتی گریكی بەسەردەم وناوە جیاوزەكانیانەوە كەجگە ئەوروپا ئەوە حوكمداری میسروباكووری ئەفریقیاشیان دەكرد بۆیە ئێران ململانێی خستبووە دەریایی عەرەبی وعومان ودەریای سوور ، بۆیە بەبەردەوامی ئێران وكلتوری ئێرانی تائێستاش حزور هەیە لەم ناوچانەدا.

لەدووای لەدەست دانی ئیمپراتوریەتەكەیان زۆری نەبرد شارستانەێەت و ئامادەگی ئێرانی بەكەمتر لەسەدەێك دەردەكەونەوەو دەستدەگرن بەسەر جومگەكانی دەوڵەت و كایە جیاوازەكانی دەوڵەتداری وشارستانیەتی ئیسلام لەسەردەمی دەوڵەتی خیلافەتی عەبباسیدا و دوواتریش .

• ئەوەی پەیوەندی بە ئێران و شامی گەورەوە هەیە لەڕووی مێژووییەوە ئیمپراتۆریەتە دێرینەكانی ئێران توانیویانە چەند جارێك دەست بگرن بەسەرشامدا هەروەك 542پ.ز لەسەردمی كۆرش و دوواریش لەسەردەمی داریۆشی كوڕی نەك هەرشام بەڵكوو میسریشی داگیركردو هاوكات لەكاتی بوونی دەوڵەتی بەهێزیش لەشامدا پەیوەندی دیپۆماسی وبازرگانی لەنێوانیاندا هەبووە، بەڵام هەر لەوكاتەی شام كەوتە ژێردەسەڵاتی ڕۆم ئەوە وەك بەشێك لەسنووری دەوڵەتی دووژمن سەیركراوە و هێرشی بۆكراوە،

• لەسەردەمی خیلافەتی ئیسلامدا هەرزوو جۆرێك لەدابەشبوون و دژایەتی لەنێوانیاندا ڕوویدا ، خەڵكی شام پشتگیری دەسەڵاتی بنەماڵەی ئومەوی بوون كە لەساڵانی 41ــ132 ك /دەوڵەتی خیلافەتی ئومەویان پێكهێنا ، وئێرانیەكانیش پشتگیری بنەماڵەی پێغەمبەر (د.خ) دەكرد ، دوواتریش ئەم ململانێیە ناوی بوو بەململانلی ئاینزایی سوننە و شیعە و تاوەكوو ئێستاش بەردەوامە .

• لەسەردەمی نوێ وهاوچەرخدا پەیوەندی ئێران بەشام سەرەتاكانی زێتر لەململانێی عەرەب ــ ئیسرائیل دەردەكەوێ بەتایبەتی لەدوای شكستی 1967 عەرەب و دوواتریش لەشەڕی ئۆكتۆبەری 1973 كە سەرەڕای پەیوەندی توندوتۆڵی ڕژێمی شاە بەئیسڕائیل بەڵام هاوكاری پەتڕۆلی میسری كرد كە هاوپەیمانی سوریابوو لەم شەڕەیاندا كەسوریە زەوی تری دایركراو ئەگەر سوپای عێراق نەبووایە دیمشقی پایەتختیش داگیردەكرا لەلایەن ئیسڕائیلەوە ، بەڵام ئەم پەیوەندییە بەهێزنەبوو تەنانەت لەساڵی 1963 ڕژێمی سوریە عەرەبی بەدووی بەفەرماندەی ئەفسەروهەواڵگری خۆی ناردە عێراق بۆیارمەتی دانی ڕژێمی عبدالسلام عارفی ڕەگەزپەرست بۆلێدانی شۆڕشی وكورد وتاڵانكردنی ماڵی كوردان لەكاتێكدا شۆڕشی كورد تاڕادەێك لەلایەن ئێرانەوە هاوكاری دەكرا.

پەیوەندی كاریگەر لەدوای شۆڕشی گەلانی ئێران و دوواتریش دامەزراندنی كۆماری ئیسلامی ــ ئاینزا شیعی ـ لەساڵی 1979 جاڕدانی هەناردەكردنی بیروباوەڕی شۆڕش بۆ دەرەوەی ئێران ،و دژایەتی كردنی ئیسڕائیل وە زەوكەری خاكی موسڵمانان و یەەم قیبلەی ئیسلام قودس، ئەمەش وایكرد كە سەرۆكی سوریە حافز ئەسەد كەهاوكات گەورەی حزبی بەعسی نەتەوەبپەرستی عەرەب بوو لەسوریە پشتگیری ئێران بكات چونكە هەردووكیان دژی ئیسرائیل بوون.

هەروەها ئەسەد لەڕووی ئاینیش موسڵمانی عەلەوی بوو ئەمە زێتر لەیەكتری نزیككردنەوە ، سەرباری ئەوەی پەیوەندی ڕژێمی عێراق و كۆماری ئیسلامیش دژواربوو ، ڕژێمی عێراق وسوریەش هەردوولا بەعسی بەڵام تینو بەخوێنی یەكتری ، دوای هەڵگیرسانی شەڕی عێرا ــ ئێرانیش سوریەی بەعسی عەرەبی دژی عێراق وەستایەوە وهاوكات هاوكاری تواوی ئێرابوو لەشەڕی هەشت ساڵەی نێوانیان ، هەروەها هەردوو ووڵاتیش هاوكاری تەواوی حزب و لایەنە سیاسی وسەربازیەكانی عێراقیان دەكرد لەژی ڕژێمی بەعسی عێراقی ، هەەمەش نەوەستان بەڵكوو دەستگرتنی سوریە بەسەر زۆربەی خاكی لوبنان ودواتریش دامەزراندنی حزب اللە و نیشتەجێكردنی سیستمی موشەكی لەباشوری لوبنان ئەمە وایكرد قۆناغی خێراتر و كاریگەرتر بێتە بوونەوە ، بەتایبەتی دوای شەڕی بەرگری حزب اللەو ئیسرائیل و كشانەوەی ئیسرائیل لەهەندێ ناوچەی مەزارعی شەبعا لەباشووری لوبنان ، بەمەش حزب اللە بووبە دەسەڵاتی ڕاستەقینە لەهەموو لوبنان نەك تەنها لەباشووریدا ، هەڵبەتە حزب اللەش بەشێكی بنچینەییە لەهاوكێشەی سیاسی وسەربازی و ئابووری ئێران وسوریە و لەدوای ۲۰۰۳ شەوە عێراقی دوای پڕۆسەش هاتە نێو ئەم هاوكێشەیە سەرەڕای بوونی ڕوسیاو ئەمریكا وبەریتانا وفەڕەساش ــ ئەمە بابەتێكی ترە ــ ، لەدوای ۲۰۰۳ز عێراق بووبەپردی پەڕینەوەی ئێران بەشێوەێكی ڕاستەوخۆ بۆ سوریە و لوبنان لەوێشەوە دەستیان گەیشت بەهاوكارێكی تر كە بزوتنەوەی حەماسی فەلەستینییە و پڕچەكیانكرد وهاوكاری تریشیان پێگەیاند ، هەروەها چۆن لەعێراق ژمارەێكی زۆری گروپی سیاسی سەربازییان پێكهێنا لەسوریەەش بەهەمان شێوە كەتازەترینیان فەوجی جۆلانە كە ئەندامانی لەفەڵەستینەكانی نیشتەجێی سوریەن ، بەڵام كارێكی ئاسان نەبوو دروستكردن وئامینكردنی ڕێگای پەیوەندی لە ئێراتەوە بەخاكی عێراقەوە بەهۆی بوونی ئەمریكا وهاوپەیمانانی و هاوكات دووڕگای ووشكانی بۆبەستنی شام بەئێرانەوە لەخاكی عێراق ، یەكەمیان ڕێگای حانەقین وگەرمیان و كەركوك و شەرگات و تەلەعفەر وبەرزاییەكانی شەنگار و بۆڕۆژئاڤا و لەوێشەوە بۆقوڵایی سوریە لەوێشەوە بۆ لوبنان ، ڕێگای دووەم ناچەشییعە نشینەكانی باشووری عێراق لەوێشەوە بە پاڕێزگای ئەنبار تێپەڕی بەرەوە بیابانی سوریە لەباشووروباشووری خۆرهەڵاتی دیمەشقەوە ، بەڵام هەردووڕێگا گرفتی گەورەی هەیە كەناوچەی توند ڕەوی سوننە نشینی دژبەئێرانیان تیادا نیشتەجییە كەبەزێتر لە شەش ملیۆن هاوڵاتی دادەنرێن ، لەگەڵ ئەمانەشدا بەهۆی ڕووداوەكانی هاتنی داعش ولەناوبردنی دەسەڵاتیان.

هەروەها بەهۆی هاوكێشە سیاسیەكانی عێراق ، ئێران توانی زۆرێك لەم لەمپەرانە ببڕێ و لەبڕی مەترسی بوون بەخاڵی هاوكاری ئەم ستراتیژەیان ، هەرچی ئوردن ئەوە باڵانسی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەو نەبەهاری عەرەبی و نەبەهاری عەجەمی نایگرێتەوە ، چونكە لەم ووڵاتە هەردەم بەهاری سیاسیە بەهۆی لێهاتووی مەلیكەكانیان و دروستخوێندنەوەی هاوكێشە سیاسیەكان لەناوەڕاستی سەدەیی ڕابردووەوە ئائێستا.

د. شوان عوسمان مستەفا

قەیوان گروپ

 


مایۆرکا سیتی جوانییەک لە دڵی سروشتدا