زەنگی نادادی لێدرا

دادپەروەری ئەو پەیامە گەورەیەیە کە سەرجەمی یاسا دانراو و ئایینیەکان لەپێناوی دا دروست بوون و بە ئامانجی پاراستنی ماف و ئازادییەکانی تاکەکان و دروست کردنی ژینگەیەکی ئارام لە کۆمەڵگادا، ئەم چەمکە لە رووی واتاوە  زانایانی فەلسەفە و یاسا پێناسەی زۆرییان بۆکردووە بۆ نموونە پێناسەکراوەبەوەی کە بریتیە لە هەستێکی شاراوەی دەروونی کە عقڵی دروست ( عقل سلیم) پەی پێدەبات و ئامانج لێی پێدانی مافە بە خاوەنەکەی ( اعطاء کل ذی حق حقە) ، وە پێناسەیەکی تری یاسایی بۆ دادپەروەری ئەوەیە کەهەستێکی شارەوەی دەروونیە و هەوڵ دەدات بۆ رێگریکردن لە پێشخستنی ئەو بەرژەوەندیانەی کە گرنگیییان کەمترە بەسەر ئەو بەرژەوەندیانەی کە گەورەتر و گرنگرن، وە ئەفلاتون ئەلێ دادپەروەری واتە راستگۆیی لەگەڵ ژیانی مرۆڤەکان و بەرژەوەندییەباڵاکانیان ، کەواتە دەتوانین بڵێین دادپەوەری هۆکارە بۆ بەرجەستەکردنی خۆشگوزەرانی و ئارامی و ئاسایشی کۆمەلایەتی بەمەش گەشەی کۆمەڵگا لە سەرجەم بوارەکان دا بەدیدێت و متمانەی هاوڵاتیان بە دامەزراوەکان دروست دەبێت و ئینتما بۆ ووڵات و نیشتیمان لە ناخی تاکەکان دا دەچەسپێت .

دادپەروەری هەروەک مۆنتسکیۆ لە رۆحی یاساندا باسی دەکات ئامانج و فەلسەفەی دروست بوونی دەسەڵاتە گشتیەکان و بنەمای جیاکاردنەوەی دەسەڵاتەکانە  کە بریتین لە دەسەلاتەکانی ( یاسادانان و جێبەجێکردن و دادوەری ) ، ئەمەش واتە ئەم دەسەڵاتانە دەبێت لە چوارچێوەی دادپەروەری دا دەسەڵاتەکانیان پیادەبکەن و هەرکات لەو سنوورە لایاندا کارەکایان بە خراپبەکارهێنانی دەسەڵات ناوزەند دەکرێ .

دەسەڵاتە گشتیەکانی هەرێم و بەتایبەتی حکومەت بەردەوام و بەدرێژای دەیان ساڵ چەمکی دادپەوەریان پێشێلکردووە و ستەمیان لەم چەمکە کردووە، ئەمەش هەندێک جار بە رێگە و شێوازی یاسایی شەرعییەتی پێدراوە ، هەرچەندە ئەو یاسایانەی کە دادپەروەریان تێدانیە حوکمی یاسایی بوونیان قسەی زۆر هەڵدەگرێ ، وە زۆرجاریش بە پێشیلکردنی یاساکان ماف و ئازادییەکانیان پێشیل و کۆت و بەند کردووە ، هەرلە برینی مووچە و مافی مامۆستایان و موچەخۆران تا دەگات بە گرتن و زیندانیکردنی رۆژنامە نووسان ، هەموو ئەو کارانە پێچەوانەی بنەماکانی دادپەروەرییە ( پێشتر بە ووتاریك بنەماکانی دادپەوەرییمان روون کردووەتەوە ) و دەبوایە لەلایەن پەرلەمانیەوە وەک دەسەڵاتیکی تایبەتمەند بە ئەری چاودێری لێپرسینەوەی لە سەرۆکی حکومەت بکردایە بە رێگا و ئامرازە یاساکان لەبەرامبەر ئەو سەرپێچیانەدا ، بەڵام مەخابن پەرلەمان نەیتوانییوە بەم ئەرکەی خۆی هەستێ و ئەمەش متمانەی خەلکی بە دامەزراوەی پەرلەمان تەواو لاوازکردووە ، و ئەم بێدەسەلاتیەی پەرلەمانیش لە کۆتا کۆبوونەوەی دا بە ئاشکرا ڕاگەیەنرا ، کەواتە دەتوانین بلێین فەلسەفەی پشت دروستبوونی حکومەت و پەرلەمان لە ئێستادا نەماوە و باشترین رێگاش بۆ چاککردنی ، هەڵوەشانەوەی حكومەت و پەرلەمان و هەڵبژرادنێکی نوێیە .

تا ئێرە دەتوانین بڵیین دۆخەکە ئاساییە و لە هەر وڵاتیكدا کە بە قۆناغی راگوزەری دیموکراسی دا تێدەپەرن ئەم جۆرە ستەمانە روودەدات ، بەڵام زەنگی مەترسیداری نادادی  لێرەوە لێدەدرێت کە ئەم نادادی و ستەمە سەربکێشێ بۆ دەسەڵاتی دادوەری کە لە بنەمادا تاکە فەلسەفەی دروست بوونی دادگاکان چەسپاندنی دادپەوەرییە و دادوەر هەڵگری تەرازووی دادپەوەرییە و لە هەر کەیسێکدا دوو بریار دەردەکات و سێیەمی نیە ، یاخود دادپەروەری دەچەسپێنێ یان ستەم ونادادی ئەکات لە بریارەکەیدا .

کەیسی گوماناوی رۆژنامەنوسانی بادینان گومانی نادادی و سەربەخۆنەبوونی دادگای کرد بە حقیقەت و لە ئەمرۆ بەدواوە ئیدی دادپەوەری و سەربەخۆی دادگا لە ژێر پرسیار دەرچووە و راستیەکی بەڵگە نەوەیستە ئەمەش پێچەوانەی مادەی ( ٥ ) یاسای سەلماندی عێراقیە کە دەڵی ( دادگا شوێنێکە بۆ دادپەروەری و گەرانەوەی ماف بۆ خاوەنەکەی ) ، وە هەروەها پێچوانەی مادەی ( ١٩ ) ی دەستوری عێراقە کە دەڵێ ( دادگا سەربەخۆیە و هیچ دەسەڵاتێکی بەسەرەوە نیە جگە لە یاسا )، ئەمە سەرای ئەوەی کە پێچەوانەی بنەماکاگشتیەکانی مافی مرۆڤ و جاری گەردوونی مافەکانی مرۆڤە کە پەیماننامەیەکی بەرکارە لەسەر عێراق و هەرێمی کوردستان .

لە بنەمادا رێگای تانەدان لە بریاری دادگاکان بۆ ئەوەیە کە دەشێ و روودەدات کە دادوەری دادگای تایبەت وەک هەر کەسێکی ئاسایی هەڵەی کردبێ بە مەبەست بێ یان بێ مەبەست و ئەرکی دەستە جیاوازەکانی دادگای پێداچونەوەیە ئەو هەڵانە راستبکاتەوە و دادپەروەری بەدیبێنێت و حقیقەتی دادوەری نزیک بکاتەوە لە حقیقەتی واقعی و بەمەش متمانەی خەلك بە دەسەلاتی دادوەری پتەو بەهێز دەکات و بە ئەنجام ئینتما و سۆز بۆ نیشتمان زیادو گەشە دەکات .

دەستەی سزایی دادگای پێداچوونەوە دەتوانێت سزای سزادراوانی بادینان هەڵبوەشێنێتەوە یاخود هەمواری بکات بە کەمکردنی سزاکەیان، کەئەمەش رێگە دروستەکەی چەسپاندی دادپەوری بوو ، بەڵام مخابن ئەم داگاباڵایە بەم ئەرکەی خۆی هەڵنەساو پێچەوانەکەی پیادەکرد، بەمەش دەتوانین بڵێین بە راگەیاندنی ئەو بریارە مەرگی دادوەری لەهەرێم دا رادەگەیەنن چونکە ناوەرۆک و بەڵگە بڵاوکراوەکانی کەیسی ناوبراوان هیچ گومانێک نا‌هێڵنەوە بۆ بێتاوانی و بریاردان بە هەڵوەشانەوەی سزاکەیان.

لە کۆتایدا هەرچەندە زەنگی نادادی و ستەم لێدرا لەم هەرێمەدا کە پڕیەتی لە ستەم و نادادی بەڵام ئومێد دەکەین ئەم نادادییە بەسەر دەستەی گشتی دا تێنەپەڕێت چونکە ئەم دەستەیە لە رووی ژمارە و ئەزموونی دادوەرانەوە بەهێزترن و ئەسڵ وایە زیاتر هەوڵی چەسپاندی دادوەری بدەن ، بۆ ئەوەی خۆیان لە فەرموودەکەی پێغمەبەر( د.خ.) بپارێزین و لەو دادوەرانە بن کە بە بریارە دروستەکانیان بەهەشتی خودا بۆ خۆیان مسۆگەر بکەن و بەهەشتێکی دونیاییش بۆ خەڵک فەراهەم  بکەن .

رێبوار محمد ساڵح

مامۆستای زانکۆ