بەشی یەكەم ــ ڕەهەندی مێژووی ململانێی توركیا و میسروئەگەرەكانی ئایندە.
بەڕۆچوونەوە لەمێژووی نێوان توركیا ومیسر ئەوە دەبێ بگەڕێینەوە بۆ ململانێ عوسمانللی ومەمالیك و شەڕی( مەرجدابق) لەمانگی ئابی ساڵی 1516ز كەعوسمانیەكان بەفەرماندەیی سوڵتان سەلیمی یەكەم و مەمالیكەكانیش كەحوكمی میسر وشامیان دەكرد بەفەرماندەیی سولتان قالنصوای غوری ، ئەم شەڕە ڕاستەوخۆ دوای شەڕی چاڵدێرانبوو كەتیایدا عوسمانیەكان سەركەوتنێكی گەورەیان بەسەر صەفەویەكاندا بەدەستهێنا بەهاوكاری كورد وهەمان لەشكرو بەفەرماندەی هەمان سوڵتان سەركەوتنێكی تریان بەدەستهێنا بەسەرسوپای مەمالیك و هەموو باكوری كوردستان و تەواوی شامیان كەوتەدەست و خودی سوڵتانی مەمالیكیش كوژراو گۆڕوونبوو.
دواتریش لەسەرەتای ساڵی 1517ز سوڵتانی سەلیم گەیشتە سنووری میسر و شەڕی دووەم لەگەڵ مەمالیكەكانی میسربەفەرماندەیی سوڵتانی تازە (گومان بای) ڕوویدا كەبەشەڕی (الریدانیە ) ناسراوە ، ئەنجامی ئەم شەڕەش بەسەركەوتنی عوسمانلیەكان كۆتای هات و سوڵتانیش بەدیلگیراو كوژراو لەدەروازەی ـ( الزویلە) قاهیرەی پایتەخت هەڵواسرا و بەم شێوەیەش میسروپێوەندەكانی لەشام وباكوری ئەفریقیا و حیجازوبەشێكی عێراقیش كەوتە دەست عوسمانیەكان تانزیكەی (500) ساڵ ژێردەستەی عوسمانلی مانەوە.
بێگومان هەر لەشەڕی یەكەمە فەرماندە شامیەكان خیانەتیان لە میسریەكان كرد بەتایبەتی خایری بەگ كەدوای داگیركردنی میسر سوڵتان سەلیم كردی بەوالی هەموو میسر ولەكاتێكدا پێشتر تەنها والی شاری حەلەب بوو لەژێر قەڵەمڕەوی مەمالیكەكاندابوو ، وەنەبێ گەلی میسر بەم دەسەڵاتەی توركان ڕەزامەندبووبن بەپێچەوانەوە ئەمانیش وەك گەلێكی زیندوو دژی داگیركردنی ووڵاتەكەیان وەستانەوە ودەیان شۆڕش وڕاپەڕینیان ئەنجامدا ، هەرچەند عوسمانیەكان هەوڵی زۆریان دەدا لەڕێگای سۆزی ئاینی ملكەچیان بكەن ، بەڵام میسر لەكۆنەوە تاوەكوو ئێستاش بەپێكهاتە جیاوازەكانیانەوە عیشقێكی سەیریان هەیە بۆووڵاتەكەیان و وەك مەحبووبەێكی زۆر نازدار ناوی دێنن ومامەڵەی لەگەڵدا دەكەن.
جیاوازی دەكەن لەنێوان میسر وەك نیشتمان و دەسەڵاتداری میسر و واتە ڕەفتاری خراپی دەسەڵات لەچاوی نیشتمانەكەیان نابیننونابێتە ڕق لەنیشتمان ،و هاوكات ئەم عیشقەبووە شارستانیەتێكی حەوت هەزارساڵەیان پێكهێناوە و تائێستاش بەردەوامە ، لەبەرامبەردا توركەكان پاشماوەی سلجوقی ڕۆمی بوون وەكوو كۆهۆزێ بەداوەت و ناشارستانی وشەڕكەروجەنگاوەر دەركەوتن كەهەرماوەیەك بنەماڵە یان هۆزێكی بەهێزبەسەركردەێكی بەهێز فەرماندەیی دەكردن تاگەیشتنە عوسمان ئارتغلر و نەوەكانی و كردنی شاری قونیە بەپایتەخت و دوواتریش گرتنی شاری كۆستەنتینۆس ــ القسگنگینیە ـ پایتەختی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمی بێزەنتی ـ ئەستەمبولی ئێستا ـ لەساڵی 1453ز بەفەرماندەیی سوڵتان محمد الفاتح و لەوێشەوە بێشڕەویانكرد بۆناوجەرگەی ئەوروپا تاسەرشاری فییەننای ئەمڕۆیان خستەژێردەسەڵاتی خۆیان ، بەڵام دوای نزیكەی 150 سەدونیوێك لەمانەوەیان لەساڵی 1683ز عوسمانیەكان شكان وناچار پاشەكشەیانكرد لەئەوروپاو بەرەوئاسایاو ئەفریقیا كشان.
میسریەكان ئەمجارەیان لەلایەن والێكی دەوڵەتی عوسمانی لەسەر میسر و ناوچە پێوەندەكانی خۆیان كۆكردەوە كەئەویش (محمد عەلی پاشا1769ـــ1849ز) كەبۆچوون هەیە لەبنچینەدا كوردی باكووری كوردستان بووبێ پلەپلە سەركەوتووە تابۆتە والی میسر ، هەروەها ئیبراهیم پاشای كوڕی كەهاوسەردەمی میرمحمدی سۆرابووە ، محمد عەلی پاشا خۆشەویست بووەو نازناوی (عەزیزی میسر)یان لێنابوو ئەم بنەماڵەیە تاساڵی 1953ز حوكمی میسرو سۆدان وفەڵەستینیانكرد.
محمد علی پاشا مسری ڕێكخستەوەو سوپاێكی بەهێزی بۆدامەزراند وئابووری ووڵاتی بوژاندەوەولەسەربنچینەێكی هاوچەرخ ، ئەمەش وایكرد كە لە ژێر ڕكێفی عوسمانیەكان دەربچێت و بەوەشنەوەستان بەڵكو لەساڵی 1832ز لەشكری میسریبەفەرماندەیی ئیبراهیم پاشای كوڕی ناردە سەر وویلایەتی شام و دوای سەركەوتنێكی گەورەوخێرا بەسەرعوسمانیەكاندا تەواوی شامی خستەوە ژێردەسەڵاتی میسر دوای سێ سەددە ، و پێشڕەوی كرد بۆ نێو قوڵای دەوڵەتی عوسمانی و تاشاری كۆتاهییەو تەنانەت هیچ هێزێكی عوسمانی لەپێشدا نەمابوو بەرگری بكات بۆیە ئامادەی كرد بچێتە نێو شاری ئەستەمبۆلی پایتەختی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی ، بەڵام ووڵاتانی ئەوروپا هاتنە نێو هاوكێشەكەونەیانهێشت دەوڵەتی عوسمانی بەدەستی میسریەكان بڕوخێت و دەوڵەتێكی تری ئیسلامی بەهێز دروستبێتەوە ، بۆیە پەیماننامەی كۆتاهییەیەیان لەنێوان میسروعوسمانیەكان مۆركردو دەوڵەتی عوسمانیان لەڕووخان ڕزگاركرد و ئیبراهیم پاشاولەشكرەكەی كشانەوەو لەكاتەوە عوسمانیەكان وجودیان لەسەرمیسرنەما ، ئەم ڕەهەندە مێژووییەی نێوان میسروتوركی عوسمانی و دوواترش توركی كەمالی وئێستاش توركی ئاردۆگانی جۆرێك لەئامادەگی بەبەردەوامی هەبووە ، دوواترێش دەركەوتنی ئیخوان مسلمین لەمیسر و لەسەر دەستی حەسەن ئەلبەننا ساڵی 1928ز وواتە نزیكەی چوارساڵ دوای ڕووخاندنی خیلافەتی ئیسلامی عوسمانی لەسەردەستی (كمال ئەتاتورك) هەوڵدان بۆدامەزراندنەوەی حوكمی ئیسلامی لەلایەن ئیخوانی موسلمینی و دژایەتی ئەم ئاراستەیە و تیرۆركردنی حەسەن ئەلبەننا ساڵی 1949ز بەڵام ئەم جولانەوەیە زۆر بەخێرای لەزۆر لەووڵاتانی عەرەبی وئێسلامی بڵاودەبێتەوەو تەنانەت لەهەڵبژاردنەكاندا دەنگی بەرچاودەبننن و حزوریان لەزۆرێك لەڕووداوەكاندا هەبووە.
ئەوەی پەیوەندی بە میتۆد مەنهەجی ئیخوان هەیە لەتوركیاو كەی لەتوركیا بڵاوبۆتەوە مێژووێكی ووردنییە ، بەڵكوو نەورسیەكان كە بەدیع الزمان سەعید نەورسی كوردیان بەپێشەوای ئاینی وفیكری خۆیان دەزانی ، ئەمانە لەئەدەبیاتیاندا زێتر كاریگەربوون بەئەدەبیاتی ئیخوان مسلمین ، دوواتریش دەركەوتنی (نجم الدین ئەربەكان ) دروستكردنی حزبێك لەگەڵ نەورسیەكان بەناوی (حزبی نیزامی نیشتمانی ) كە وەك سەرەتای دامەزراندنی حزبی ئیخوان لەم توركیا دادەنرێت ، بەڵام هەرزوو بەفەرمانی سوپای توركیا و دادگای دەستووری توركیا ئەم حزبەی هەڵوەشاندەوە ، ئەمجارە ئەڕبەكان لەهەمان پێكهاتەدا حزبێكی تری ئیخوانی دامەزراند (حزب السلامە الوگنی )ساڵی 1972ز وتوانیان پەنجا كورسی پەرلەمانی توركیا بەدەستبهێنن ، ئیتر ئەم كێشمە كێشمەیە زەردەوام بوو تا دەركەوتنی( ڕەجەب تەیب ئەردۆگان) و دامەزراندنی حزبی دادوگەشەپێدان ساڵی 2001ز كەلەحزبی (الفچیلە) ی ئەڕبەكان جیابوونەوەو سەركەوتنی چەندجارەی لەهەڵزژاردنەكان و وەرگرتنی سەرۆك وەزێران وسەرۆك كۆمارلەگەڵ لەگەڵ عەبدوڵا گوێل و تاگۆڕینی سیستمی پەرلەمانی بۆ سستمی سەڕۆكایەتێ ، هەوڵ وئامانجی دووبارە زیندووكردنەوەی دەوڵەتی خیلافەتی ئیسلامی عوسمانییە و خۆشی بەو كەسەدەبینی گەورەو خەلیفەی ئەم دەوڵەتە دەبینێ ، بۆیە دەستكرد بەهاوكاری ئیخوانەكان لەووڵاتانی ئیسلامی و بەتایبەتی ئەو ووڵاتانەی كێشەوگرفتی سیاسی وئابوورو ئاسایشیان هەبووەوهەیە ، یەكیك لەم؟ووڵاتانە ووڵاتی میسربوو كەنزیكەی هەشتا ساڵ حزبی ئیخوانی قەدەغەكردبوو لەهەندێ دیاریكرودا نەبێ، لەشۆڕشی یەنایەری ساڵی 2011ز كەكۆتاییان بە حوكمی محمد حوسنی مبارك هێنا ، هەڵبژاردن ئەنجامدرا و ئیخوانەكان سەركەوتن وحوكمیان وەرگرت و محمد مرسی بووبەسەرۆك كۆمار ، ڵێرەوە گرفتی سیاسی نێوخۆی و ئیقلیمی و نێودەوڵەتی دەستپێكرد ، لەنێوخۆدا سوپای میسر بەدەرجوونی دەسەڵات لەدەست سوپا ڕەزامەند نەبوون چونكە لەساڵی 1952 كە كۆدەتای یۆڵیۆ بەسەركردایەتی بزووتنەوەی ئەفسەرانی ئازاد كۆتاییان زەحوكمی بنەماڵەی پادشایەتی محمد علی پاشا و دواین پادشا فاروق هێنا ،كۆنتڕۆڵی سەرجەم جومگەكانی حوكمی میسریانكرد ومیسریان لەووڵاتێكی بەهێز لەسەرجەم بوارەكاندا هێنایە ڕێزی ووڵاتێكی پەڕپووتی تێكشكاو سودانیان لەدەستدا بەتەواوی و غەززەوڕەفحیان لەدەستدا و دوواتر نیمچەدوورگەی سینا و ئابووری میسر لەوپەڕی بەهێزیەوە كەهاكاری ووڵاتانی ئەوروپای دەكرد كروویانە ووڵاتێكی قەردارولەسەریارمەتی ئەمریكا بژی و سوپاشیان دووچاری گەورەترین شكستكردو …..تاد.
هاوكات نابێ حوكمی میسر بكەوێتە دەست خەڵكی مەدەنی و حوكمی مەدەنی ، بۆئەوەی ئاسایشی ئیسرائیل هەردەم پارێزراوبێ ، بۆیە كەوتنە جوولە و مورسییان بە پیلانگێرو داردەستەی ئیخوانی جێهانی و بەتایبەتی توركی ــ ئەردۆگانی ـ لەقەڵەمداو هانی خەڵكیانداولەكاریانخست ودوواجاریش لەزینداندا كۆچی دوایكرد ، ودووبارە حوكمی میسر دووای كۆمەڵێك تەسفییەی جەسەددی كەوتەدەست ئەفسەرێكی نادیار كەئەویش (عبدالفتاح سیسی) ، لەسەرئاستی ئیقلیمی ئیسرائیل ڕەرامەند نەبوو بكەوێتە نێوان دوودەوڵەتی بەهێزی ئیخوانی ئیسلامی كە توركیاو میسرن ، بۆیە لەهەموو ئاستێك كەوتە جولە و ئاكامەكەشی لادان ونەهێشتنی مرسی وئیحوانبوو لەحوكم ، هەروەها لیبیا و سعودیە و ئیمارات و ….تاد هاوڕابوون.
نێودەوڵەتیش بەهێزبوونی ئیخوان و لەمیسر وواتە بەهێزبوونی ڕەوتی ئیسلامی سیاسی بوو لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ، چونكە میسر هەردەم پێگەێكی سیاسی و ئاینی و شارستانی و كولتوری لەسەر جیهانی ئیسلام هەبووەوهەیە ، ئەمەش پێچەوانەی ئاراستەی سیاسی و ستراتیژیای ووڵاتانی زلهێزە لەناوچەكەدا.
دووای ئەوە پەیوەندی میسرو توركیا ڕۆژبەڕۆژ دژوارتر دەبێ ، میسرتوركیا تاوانبار دەكات بەدەستخستنە نێوكاروباری ناوخۆی میسرو هاندان ویارمەتی دانی ئیحوانەكان كەقەدەغەكراون وتوركیاش دەسەڵاتی ئێستای میسر بەناشەرعی وكۆدەتاچی دەساێنی بەسەر شەرعیەتی هەڵبژاردن لەدژی ئیحوانەكان و هەردوولاشیان خۆیان بەپارێزەری ئیسلام وموسڵمانان دەزانن و ململانێی براگەورەییانە بەیەرجیهانی ئیسلامدا ،
ململانێكانیان لەئێستادا سنووری سیاسەتی جێهێستووەولەڕۆژهەڵاتی ناوەڕستدا و ووڵاتانی وەكوو قوبرس و یۆنانیش هاتوونەتە نێو هاوكێشەكانی ململانێی ولەسەر باڵادەستی لەدەریایی سپی ناوەڕاست و لبییا و دۆزینەوەكانی نەوت وگازی سروشتی لەدەریایی سپی ناوەڕاست و بێ بەشكردنی توركیا ، لەم مەودایەدا توركیا دووچاری داتەپینی ئابووری هاتووەوبواری تەنقیب و دەرهێنانی پێنادرێت و ووڵاتانی حەوزی دەریایی سپی ناوەراست بە بەشەئەوروپیەكەو ئەفریقیەكەی هیچیان هاوكارو دۆستی ستراتیژی توركیا نین ، ووڵاتی میسر سەرپەرشتی ووڵاتانی ئەفریقی سەردەریای سپی دەكات ویۆنانیش بەسە ئەوروپیەكەی و ئەمریكاو هاوپەیمانەكانیشی لەدوورەوە لەپشتی بەڕەی دژ بە توركیایی ئەردۆگانین و پێمووایە بەخێرایی لەلیبیا دووچاری شكستی یەكجارەكی دەكەن بەڵام دوای ئەوەی هێزی لێدەبڕن وئابووریەكەی تەواولاوازدەكەن و نزیكی دەخەنەوە لەهەڵبژاردنەكان ، ئەمەش وادەكات كۆتایی ئەردۆگان وستراتیژیەكەی بەرەو نەمان بچێت ، بەتایبەتی ناهێڵن بگاتە ساڵی 2023 كە توركیا لەژێر كۆت وبەندی پەیمانی لۆزان دێتەدەرەوە بەتایبەتی لەگەڕان ودەرهێنانی نەوت وگازی سروشتی و سەپاندنی باجی دەریاوانی لەسەركەشتیەبازرگانیەكان كە گەرووو كەنارئاویەكانی توركیا تێدەپەڕن ، ئەوكاتە توركیادەبێتە هێزێكی گەورەتروكاریگەرتر ، بۆیە پێش ئەو وادە مێژووییە دەبێ ئەردۆگان و ستراتیژیاكەی لەناوچەكە نەمێنن ، بۆیەكارەكتەری میسرگرنگی سەرەكی هەیە ، چونكە ئەمریكاو ڕووسیاو زلهێزەكانی تری ئەورویپی نایانەوێ بەهیچ شیێوەێك نائارامی وشەڕ بكەوێتە كێشوەری ئەوروپا ، بۆیە یۆنان ئەم ڕۆلە گرنگە نابینێ وئەردۆگانیش نایەوێ خۆی وووڵاتەكەی ڕووبەڕووی ئەوروپابێتەوە لەكاتێكدا حۆی بەشێكە لەناتۆ ، بەڵام شەڕ ونائارامی لەئەفریقیا هەبێ ئاساییە بۆیە ئەگەری ڕووبەڕووبوونەوەی توركیاو میسرلەلیبیا هەیە ، ئەوكاتیش زۆرینەی ووڵاتانی عەرەبی پشتگیری میسردەبن جگە قەتەر كەتائێستا لەگەڵ هەرێمی كوردستان ئابووری توركیایان لەداتەپین پاراستووە . ووڵاتانی پئیسلامیش زۆرینەیان لەژێر ڕكێفی سیاسی وئابووری سعودیە وئیماڕاتن ، كەهەردووكیان دژی توركیان ، بۆیە لەوهاوكێشانەدا كێشەی كوردیش دێتەوە پێش ، لەڕۆژئاوا لەئێستاوە ئەمریكا وهاوپەیمانانی دانیان بەدەسەڵاتی خۆجێێی ناوچەكوردیەكان ناوەوگرێبەستی نەوتیان لەگەڵ ئیمزادەكەن ، ئەمەش توركیا ناچاردەكات ووردە ووردە ناوچەكە بۆ هاوپەیمانان جۆڵبكات ، لەباشووریش دەبێ دەستی توركیا لەكەیسی نەوتی هەرێم نەهێڵدرێ و بەدووریشی نازانم هەردوو كەرتی نەوت وگازی سرووشتی هەرێم و ڕۆژئاوا بەیەكەوە ببەسترێتەوەو هاوپەیمانان خۆیان سەرپەرشتی بكەن ، دوای ڕێككەوتن لەگەڵ ڕووسیادا.
د. شوان عوسمان مستەفا
قەیوان گروپ
مایۆرکا سیتی جوانییەک لە دڵی سروشتدا
