ململانێی نێوان مرۆڤێك و یەكێكی دی لە توندوتیژترین ئاست و قۆناغەكانیدا ململانێ بووە لەسەر دەسەڵات ، بەڵگە نەویستە هەچ كەسێكیش دەسەڵاتی لا بوبێت ڕەخنەی لێگیرتوە ، ئامانجی هەموو ڕەخنەكانیش گەیشتنی مرۆڤێكی تر بووە بە دەسەڵات .
ئەم ڕاستییەش لە سەرجەم شێوەو جۆرو فۆرمە جیاجیاكانی دەسەڵاتدا دوبارەو چەندبارە دەبێتەوە، لوتكەی ململانێی دەسەڵاتیش ، دەسەڵاتی سیاسیە .
ڕەنگە هەر ئەوەش سیفەتی ڕەسەنی مرۆڤ بێت ، هۆبزیش هەمان مەبەستی بوبێت ( مرۆڤ گورگی مرۆڤە ) ، ئەو گورگەش هەر كە دەسەڵاتی گرتە دەست بە هەموو شێوەو شێوازەكان لەگەڵ یارو نەیاریدا كەوتبێتە ململانێوەو لە پێناو دەستپێوەگرتن و لەدەستنەدانی ئەو دەسەڵاتەی . شێوازەكانی دەستپێوەگرتنی دەسەڵاتیش جۆراوجۆرن ، لە لە گەلانی پێشكەوتودا لە ڕێگەی دیموكراسی و كۆكردنەوەی زیاتری دەنگدەرو وەدەستهێنتنی كورسی زیاتر ، لە وڵاتانی دواكەوتوشدا دیكتاتۆریەت و سەركوتكردن و ساختەكاری لە هەڵبژاردنەكاندا ، گرنگ وەدەستهێنانی دەسەڵاتە .
بەو شێوەیە لەوەتەی مرۆڤ هەیە دەسەڵاتیش لە بازنەیەكی داخراودا دەستاودەست دەكات .
مرۆڤ وەكو مەرجەعێكی ژیاریی ڕۆژانەی پێویستی بە دەسەڵات هەیە بۆ ڕێكخستنی تێكڕای پەیوەندییە مرۆڤایەتی و كۆمەڵایەتی و مێژویی و دادوەری و ڕوحییەكانی ، بە هەمانشێوەش دەسەڵات پێویستی بە جۆرێك لە خۆناساندن و خۆڕاگەیاندن هەیە ، كە یارمەتیدەری لە ململانێكانی بەرامبەر نەیاران و ڕكەبەرانی ، تا لە ڕێگەی ئەو خۆناساندنەوە شێوازو ڕوە جوانەكانی خۆی دەربخات ، بە واتایەكی دی ، دەسەڵات شێوازێك لە مەعریفەی پێویستە هەتا جۆرێك لە شەرعیەتی پێببەخشێت و كۆمەڵانی خەڵك پێی ڕازی بن و ملكەچی فەرمانەكانی بن.
بەڵام مێژوو ئەوەی سەلماندوە كە زۆربەی دەسەڵاتەكان خاوەنی ئەو مەعریفەیە نین لە وەرگرتنی ڕێزو خۆشەویستی لە ناوەندە كۆمەڵایەتیەكەدا ، چونكە هاوڵاتی بۆ هەموو پرسیارێك وەڵامێكی قەناعەتپێكەری دەوێت ، هەر بۆیە هاوڵاتی و دەسەڵات پەیوەندیەكی دیالەكتیكی كۆیاندەكاتەوەو تەواوكەری یەكدین و مەعریفەیەكی هاوبەشیان هەیە . پێویستە دەسەڵات تێكڕای مەعریفە جیاوازەكان و هەڵوێستە جۆراوجۆرەكان بە یەكەوە كۆبكاتەوە ، ئەوەش لەسەر بنەمای بەرژەوەندیەكی هاوبەش بنیات دەنرێت . زۆربەی جارەكان پەیوەندیەكە چوارچێوەی كێبڕكێ و ململانێی ئۆپۆزسیۆنی لە خۆ دەگرێت ، و هەندێكجاریش ڕێكەوتن و هەماهەنگی و تەوافوق .
لە سەرجەم وڵاتانی دونیاو سیستمی سیاسی جیهاندا ، دوو جۆر لە مەرجەعی مەعریفی هەیە :
یەكەم : كۆمەڵێك لە وڵاتان سیستمی عەلمانی پەیڕەو دەكەن ، هاوڵاتیانی ئەو وڵاتانە هیچ مەرجەعێكی دی شكنابەن ، ڕاستە مەرجەعی ڕوحی ئایینی شكدەبەن ، بەڵام ئەو مەرجەعە هیچ پەیوەندی وكاریگەرییەكی لەسەر دەسەڵاتی سیاسی نیە .
دووەم : كۆمەڵێك لە وڵاتان مەرجەعێكی ئایینی ئاسمانیان هەیە ، كە سروشتی پەیوەندی نێوان دەسەڵاتی سیاسی و مەعریفە دیاریدەكات ، بە تایبەتی وڵاتانی موسوڵمان .
لێرەدا پرسیارێك سەرهەڵدەدات : ئایا مەرجەعی مەعریفی ئێمەی كورد چیە ؟ یاخود ئێمە لە لایەنەكانی ئابوری ، زانستی ، پەروەردەیی ، كۆمەڵایەتی ، گەشەپێدان ، ڕوناكبیری و سیاسی پشت بە چی مەرجەعێكی مەعریفی دەبەستین ؟
ئێمە هەروەكو كۆمەڵگەكەمان ، مەعریفەكەشمان چێشتی مجێورەو پێكهاتەیەكی سەیرو سەمەرەیە زۆرینە موسوڵمانین ، كەچی لە سیاسەت و ئەدەب و هونەرو پەروەردەو ….. بانگەشەی عەلمانیەت دەكەین !سەدان باڕو یانەی شەوانەو دوكانی مەی و مەساج و …لە شارەكانماندا هەیەو لە ڕەمەزانیشدا زۆرینەمان یەڕۆژوو دەبین و پێنج فەرزەكەش لە مزگەوتا جەماعەت دەكەین .
هەروەكو عەلی وەردی زانای سۆسیۆلۆژیا دەفەرموێ : هەموو تاكێكی ئەم وڵاتە توشی شیزۆفرینیا بووە .
سەرچاوەی دەسەڵات چیە و كێ دەیبەخشێت ؟
دەسەڵاتی سیاسی شێوەیەكە لە شێوەكانی ڕێكخستنی ژیانی كۆمەڵایەتی و سیاسی ، ئەو ڕێكخستنەش لە ڕێگەی چەندین شێوازی جۆراوجۆرەوە وەدیدێت ، ڕەنگە ماكییاڤێللی لە بیریارە لە پێشینەكان بێت كە باسی لە دەسەڵات و كێشەو گرفتەكانی كردبێت .
زۆر بە كورتی ماكیاڤێللی دوو شێوازی لە بە دیسپلینكردن و زەبت و ڕەبتی دەسەڵاتدا دیاریكردوە :
یەكەم : ڕێگەی یاسایی ، كە لە پیادەكردنیدا پشتئەستوری یاساكانە .
دووەم : هێز ، كە دەسەڵاتدار لە ڕێگەی توندوتیژی و ترس و تۆقاندن و ئیرهابەوە خۆی دەسەپێنێن ، بە دەربڕینێكی كوردانە : یان دەبێت ڕێوی بیت و بزانیت چۆن خۆت لە تەڵەو داوەكان دەپارێزیت ، یانیش دەبێ شێر بیت و هەمیشە لە هەڵمەت و پەلامارو داپڵۆسین و داپاچیندا بیت .
ئەگەر بە ویژدانەوە بڕوانینە هەردوو تەرحەكەی ماكیاڤبَللی مەبەستێتی بڵێت : پێویستە دەسەڵات بە وەفاو دڵسۆزو چاكەكارو نەرم و نیان بێت لەگەڵ هاوڵاتیانی چاكەكارو هێزیش بەكار بهێنێت لەگەڵ خراپەكاراندا ، ئەوەش تەنها بۆ خۆلادان لە شەڕو خراپەكاری .
ئەی دەسەڵاتی كوردی چی جۆرە دەسەڵاتێك و ڕێگەو شێوازێك بە كاردەهێنێ ؟
دەتوانین بڵێین سەرجەم دەسەڵاتدارانی كورد بێ ئەوەی پێبزانن دوو دێڕی شیعرەكەی شێركۆ بێكەس بە كار دەهێنن : ( لە ئاشتیدا كۆتری سپی و شنەی باین ، لە شەڕیشدا پڵنگین و ڕەشەباین ) ، واتە هەردوو شێوازەكەی دەسەڵات ، لە ناوچەیەك ، شارێك ، لە ساتەوەختێكدا و بە گوێرەی بەرژەوەندی حزبێكی دەسەڵاتدار یاسامان بە كارهێناوەو ، یاسا سەروەرمان بووە ، لە ناوچەو شارو ساتەوەختێكی تردا هێزو هەڵمەتی شێرو خێرایی پڵنگ . سەیرەكە لەوەدایە زۆر بە خێرایی شارەكان ، ناوچەكان ، ساتەوەختەكان ، شوێنگۆڕكێی مەعریفەی دەسەڵاتی تێدا دەكرێت !واتە ئەو ناوچەیەی دوێنێ بەرژەوەندی حزبی دەسەڵاتداری وایدەخواست یاسا مەرجەعی دەسەڵاتەكەی بێت ، ئەمڕۆ هێز مەرجەعی دەسەڵاتەكەیەتی .
مەعریفەی دەسەڵات لای ئێمە ڕۆنەچوەتە قوڵایی كەلتورمانەوەو نەبوەتە مەعریفەیەكی چەسپاو و جێگیر .
ئیبن خەلدون ، لەو باوەڕەدایە : سیاسەت كردارێكی میانڕەوانەیە ، لە شیكردنەوەی چەمكی دەوڵەت و پەیوەندیەكانی نێوان خەڵك و دەسەڵاتدا پێیوایە ، كۆمەڵانی خەڵك ناتوانن دەسبەرداری دەسەڵات بن و دەسەڵاتیش بە هەمانشێوە ، ئەو پەیوەندیەی نێوانیشیان جەدەلیەو نمونەیەكی باڵای سیاسەتە ، كە لەسەر بنەمای میانڕەوبی بنیاتنرابێت ، ئەو میانڕەوییەش لەسەر بنەماكانی سۆزو خۆشەویستی و حیكمەتی فەرمانڕەوایی بنیاتنرابێت .پێچەوانەكەشی ڕاستە ، ئەگەر دەسەڵات پشتئەستوری زوڵم و زۆرو ستەم بێت پەیوەندیەكەش ناسروشتی دەبیت .
سەمەد زەنگەنە
قەیوان گروپ
مایۆرکا سیتی جوانییەک لە دڵی سروشتدا
