هەرێم.. مێژویەكی گلۆباڵ

چەمكی مێژوی گلۆباڵ لە گەڵ دیاردەی گلۆبالیزەیشن یان جیهانگیریی لە بڕەودایە. بەڵام مێژوی گلۆباڵ وەك دیسیپلینێك یان بوارێكی لێكۆڵینەوە، هێشتا نوێیە. چیە ئەگەر لە ڕوانگەی مێژوی گلۆباڵەوە هەرێمی كوردستان ببینین؟ بە گشتی ئەو قسانەی كە لە سەر هەرێم هەیە یان لۆكاڵە یان هەرێمیی، بە مانایەكی تر ئیقلیمی، بە دەگمەن باس لە ڕەهەندی گلۆباڵ دەكرێت. دەكرێت مێژوی گلۆباڵی هەرێم بە پرسیارێكی وەها دەست پێبكەین: ئایا ئەو ڕوداو و دیاردە و دۆخە گلۆباڵە چی بوو، كە وەهایان كرد هەرێمی كوردستان دروست بێت؟ لێرەدا ناڵێم مێژوی جیهانی، چونكە مێژوی جیهان چەمكێكی جودایە. دیارە بیرنەكردنەوە لە ئەم ڕەهەندە كۆمەڵێك هۆكاری هەیە، بە كورتی ئاماژەیان پێئەدەین. یەكەم، نەبونی زانیاری و سەرچاوەی پێویست لەمبارەوە. دووەم، ئەوانەی دەیانەوێت لە هەرێم تێبگەن، بە تایبەتی بیانییەكان، دەیانەوێت لە ڕەهەندە لۆكاڵییەكەی تێبگەن بۆ ئیدارەدانی. سێیەم، شتێك نیە بە ناوی مێژونوسی كورد یان بیرمەندی كورد.

ساڵی لە دایكبونی هەرێم ١٩٩١ە. ئەم ساڵە لە ئاستی گەردوندا كۆمەڵێك خەسڵەتی تایبەتی هەیە. یەكەم، شەڕی سارد تەواوبوە. دووەم، ڕێككەوتنی سەفوان واژۆكراوە و عێراق چوەتە قۆناغی نادەوڵەتەوە. سێیەم، لە دونیادا باس لە نیزامێكی نوێ دەكرێت. چوارهەم، شەپۆلی چوارهەمی دیموكراسی لە دونیادا ڕویداوە، كە لە ئەنجامی ڕوخانی سۆڤیەت و دیموكراسیبونی ئەوروپای ڕۆژهەڵات، هاتەئاراوە.

لە ئەم ساتەوەختەدا ئەمریكا هەست دەكات كە زیادەیەكی هەیە لە ڕوی ئاشتییەوە. چەمكی ئاشتی زیادە، جێگای سەرنجە، بەڵام كات و بوارمان نیە بۆی لێرەدا. ئەم ئاشتیە زیادەیە دەبێت بقۆزرێتەوە بۆ نەهێشتنی نەیاری ئەمریكا لە سەر ڕوی زەوی. ئەم دیدە لە دۆكیومێنتێكدا بە زەقی بەرجەستە دەبێت كە پۆل وڵفەویتز دەینوسێت بۆ ئاسایشی نیشتمانی ئەمریكا. دۆكیومێنتەكە كە بە دۆكترنی ۆڵفەویتز ناسراوە لە ساڵی ١٩٩٤ دزە دەكات بۆ میدیاكان. عێراق وەك پێگە، ڕۆڵێكی تایبەت دەبینێت لە پرۆسەی ڕێگریی لە سەرهەڵدانی نەیاری ئەمریكی لە دونیادا، بەپێی پلانەكە. لەم ماوەیەدا، ئەمریكا بە جەلال تاڵەبانی و مەسعود بەرزانی دەڵێت دەتوانن، هەڵبژاردن بكەن و پەرلەمان دروست بكەن. ئەم پێوتنەی ئەمریكا بۆ كورد چەند مانایەكی هەیە. یەكەم، ڕێگرییكردن لە توركیا بۆ دەستورەدان وەك هێزێكی نەیار و هەروەها بە توانا بۆ ڕێگرییكردن. هەرچەندە لای كەسێكی وەك ئۆزال دۆخەكە وەها دەبینرا كە كوردستان لە ئەنجامدا دەبێتە بەشێك لە توركیا. دووەم، پشتیوانی ئەمریكی دەچێتە خانەی پرۆسەیەكی فراوانەوە كە پێی دەوترێت بە دیموكراسیكردن. كە یانی دروستكردنی هێز یان حكومەت لە میانەی پرۆسەی دیموكراسیدا بە چەند قۆناغێك. ئەم قۆناغبەندییە جودابوو لە قۆناغبەندی پێشووی پرۆسەی بە دیموكراسیكرد. لە شەپۆلی چوارهەمدا، سەرەتا بە لیبرالكردن، پاشان بە دیموكراسیكردن، ئینجا قایمكردنی پرۆسەكە. بەڵام لە پاش شۆرشی فەرەنسییەوە سەرەتا سیستەمەكە بە پەرلەمانی دەبوو، كە مەرج نیە بە مانای بە دیموكراسی بونی بێت، پاشان بە دیموكراسی دەبوو، ئینجا پتەوكردنی سیستەمەكە دەستی پێدەكرا.

پێكەوەگرێدانی لیبرال و پەرلەمانی خێراكردنی پرۆسەكەیە. لە میانەی لیبرالكردندا، فرەیی، تاكێتی، جودایی، پێكەوەیی، ڕێكخستن، و هەروەها گۆڕینی هێز بۆ ئارگومێنێت دێتە ئاراوە. هەموو ئەم پرۆسانە بەبێ بونی هیچ پاشخانێكی فیكریی و بیرمەندی كوردی تایبەت لەم بوارە و بی نرخ بونی مەعریفە لە كایەی دەسەڵاتدا، هەتا ئەمڕۆش بەها و نرخیان نازانرێت.

كەواتە بە كورتی، هەرێم دروستبونی لە ساتەوەختێكی جیوپۆلەتیكی تایبەتدایە لە مێژوی دونیادا. ئەم ساتەوەختە تایبەتە، ئەو ساتەوەختەیە كە دونیا ململانێی زلهێزی تیادا نامێنێت. یەك جەمسەر دروست دەبێت. ئەم جەمسەرەش خولیای ئەوەی لە لا دروست دەبێت كە بۆ هەمیشە بەبێ نەیار بمێنێتەوە. بیرمەندانی ئەم جەمسەرە كە ئەمریكایە، بە ئاگان لەوەیە كە ساتەوەختەكە دەگمەنە و بێوێنەیە لە مێژوی مرۆڤایەتیدا. ڕەنگە ئەوەند نەخایانێت مرۆڤایەتی بگەڕێتەوە بۆ دۆخی ئاسایی، كە دۆخی ململانێی زلهێزەكانە. بەشێك لە دونیابینی ئەم تێڕوانینە ئەوەیە كە دەوڵەت بە بازاڕ بكرێت. بازاڕ یان ماركێت دەبێتە چەمك و فرەیمێكی هەرە سەرەكی بۆ داڕشتنی دونیا. بازاڕ چەمكێكی سادەی بازاڕیی نیە، بەڵكو ئێجگار ئاڵۆزە. لێرەدا زۆر بە كورتی ئاماژە بە هەندێك خەسڵەتی دەدەین. بازاڕ وەها دەبینرێت كە سیستەمێكی هاندان و ئاڵوگۆڕ و بەڕێوەچونە، كە خۆی خۆی ڕێكدەخات. ئەم توانای خۆ ڕێكخستنە بە مانای ئەوەدێت كە نابێت حكومەت دەستوەردان لە كاروبارەكانیدا بكات. ئەم بە دوورگرتنەی حكومەت بە مانای ئەوە دێت كە دەبێت حكومەت بچوك بكرێتەوە. لە زۆر شوێندا كاری ببێتە ئەوە زەمینە بۆ بازاڕ بسازێنێت لە ڕوی یاسا و ئاسایشەوە. ئەمە ئەو بڕوایە دروست دەكات كە بازاڕ ئەو شێوازەیە كە هەموو كێشە كۆمەڵایەتیەكان چارەسەر دەكات. چیدی چەمكی هاوڵاتی نامێنێت، ئەوەی جێگای دەگرێتەوە، چەمكی بەكاربەر یان بەرخۆرە. دەكرێت هاندانی كورد بۆ حوكمی خۆی بەشێك بێت لە پرۆسەی بچوككردنەوە و لامەركەزیكردنی دەوڵەتەكان لە دونیادا. ئەم قۆناغە لای هەندێك ڕەخنەگری چەپ بە قۆناغی دژە دەوڵەت لە قەڵەم ئەدرێت. بەڵام دروستكردنی پەرلەمان، بەشێكە لە پرۆسەی بونیادنانی دەزگا و حكومەت و نەتەوە، بەڵام كورد وەهای لێتێنەگەشتبوو، بە ئێستاشەوە.

لێرەدا كۆمەڵێك پرسیار دروست دەبێت. پرسیاری یەكەم، ئایا هاندانی كورد بۆ خۆڕێكخستن و دروستكردنی حكومەت و ناوەند و سیستەم، دژ بە پرۆسەی نیولیبرال ناوەستێتەوە كە دژایەتی هەموو ڕێگرییەك دەكات لە بەردەم بازاڕ و جوڵە و شمەك و كاڵا و زانیاریدا؟ ئەم مەتەڵە چۆن چارەسەر دەكەیت؟ دووەم، ئایا بەرژەوەندی كۆمپانیاكان لە كوێدایە؟ كۆمپانیا گەورەكان، بە تایبەتی كۆمپانیا نەوت، ڕەوتێكی جودایان هەیە لە دەوڵەت و دەسەڵات. بۆ نمونە، ئەگەر ئامانجی دەوڵەتان و حكومەتەكان، وەك دەزگایەكی مۆدێرن، ئەوەبێت كە وەیەكچون، هۆمۆجینیویەتی دروست بكەن، ئەوا كۆمپانیای نەوتی ئەم ئامانجەی نیە. ئەمە یەكێكە لەو رەخنە جدییانەی لە بیرمەندێكی گەورەی وەك جەیمس سكۆت دەگیرێت. بەم پێیە كۆمپانیای نەوتی حەزی لا لاوازی سیستەم و پەرتەوازەیی و نەبونی دەزگای بەهێزە. ئەمە بنەمای ئەو دیدەیە كە هەندێك بانگەشەی بۆ دەكەن كە هێزی زۆر لە كوردستان هەیە كە نایەوێت كوردستان یەكگرتو و خاوەن دەزگا و سیستەم و ناوەندبێت چونكە ئەوە لە سودی بازاڕدا نیە.

بەڵام ئێمە بڕوامان وەهایە كە پەرتبونی كوردی لە نێوان سود و زیانی بازاڕ و هێزەكاندا جۆلانی دەكات. كورد بۆ ئەوەی ببێت بەیەك پێویستی بە فیكر و مەعریفە و خەڵكی بە توانایە لەو بارەوە. ئەمڕۆ كورد خۆی زەمینەی ئەوە دەسازێنێت كە بە پەرتبو بهێڵدرێتەوە، یان وەها ببینرێت كە توانای پێكەوەیی نیە. كەمنین ئەو ڕاوێژكارە بیانیانە كە كاریگەرییان لە سەر كۆمپانیای نەوتی و سەربازی و دەوڵەتان هەیە، بانگەشە بۆ ئەوە دەكەن كە یەكێتی و پارتی، یان پەكەكە و پارتی هێندە دوژمنی یەكتر، تەنها بە دوور لە یەكتر دەتوانرێت سەقامگیری هەبێت و مامەڵەیان لە گەڵدا بكرێت، بۆیە هەرهەوڵێك بۆ یەكخستن یان نزیكبونەوەیان دەبێتە مایەی ناسەقامگیریی. ئەم دیدە هەرچەندە ئۆریەنتالیستە لە زۆر ئاستدا، چونكە وەها دەبینێت كە سروشتی ئەم خەڵك و هێزانە هەمیشەیی و نەگۆڕە، بەڵام لە زۆر ڕوەوە ڕاستی تیادایە. پەرتەوازەیی كورد بازرگانییەكی گەورەیە بۆ زۆر كەس. خەڵكێكی زۆریش لە خوارەوە بەردەوام دنەی دەدەن. بەڵام خەڵكێكی زۆر زیاتر لە ئێستا و داهاتودا باجی دەدەن.

ئەمریكا ئەمڕۆ چیدی بیر لە بونیادانانی دەزگا و سیستەم و دەوڵەت و نەتەوە ناكاتەوە. ئەوانەی كە خاوەنی ئەم باوەڕەبون ئەمڕۆ لە ئەمریكا گوێیان لێناگیرێت. سەردەمانێك ئەو تێزە بڕەوی هەبوو كە هەموو گەلان و كەلتورەكانی دونیا توانای دیموكراسیی بونیان هەیە، بەڵام ئەمڕۆ، ئەم تێزە بە گومانەوە تەماشا دەكرێت. لەپەرلەمانەوە بۆ پێشمەرگە سەرەتا و كۆتایی ئەم چیرۆكەیە.

سەردار عەزیز