پۆڵەتیک پرێس- دیداری فەرهەنگی
دانا عەسکەر لەدایکبووی کەرکووکە و لەناوەڕاستی هەشتاكانەوە دەنووسێت. یەكەم بابەتی لە گۆڤاری بەیان ژمارە ( 134) ساڵی 1987 بڵاوكراوەتەوە.
دەنگێکی ڕژدی کایەی ڕۆشنبیریی کوردییە، بەتایبەت لەبوارەکانی ڕەخنە و لێکۆڵینەوەی وێژەیی و وەرگێڕان.
لەم دیدارەدا لەبارەی رەخنە و وەرگێڕان و شیعرەوە دواوین و دەدوێین .
سازدانی دیار لەتیف
دیار لەتیف: مێژوو درووستکەری کلتووری ڕەخنەیە و ڕەخنەش بەرهەمهێنەری شارە، ئێمە وەک کورد نە خاوەن مێژوویەکی ڕوونین، نە خاوەن کلتووری ڕەخنە و نە خاوەن شارین. شار وەک شێوە ڕامیاری و هونەری و هزرییەکە. ڕەخنە پێشەنگی کۆمەڵگەی پێشکەوتووە، درووستکەرەوە و هەڵچنەری پایەکانی شارستانییەتە و مەدەنییەت بوونیاد دەنێت. ڕەخنە گەڕانە بۆ ناسین، بۆ ئاشکراکردنی تاریکییەک کە دەبێت ڕۆشن بکرێتەوە، تاریکیی بەواتای چەقبەستوویی و نەزانین دێت. کانت لەڕێگەی ڕەخنەوە کلتووری ڕۆشنگەریی دامەزراند، نیچە ڕەخنەی ئاراستەی مەسیحییەت کرد و زەنگی هاوچەرخێتی لێدا، هایدگەر و سارتەریش بنەمایەکی دیکەیان بۆ فەلسەفە داڕشتەوە و مارکس و ئەنگڵس سەرمایەداری و دابەشکارییە چینایەتییەکانی کۆمەڵگە و دەوڵەتیان دەرخستاند. وەک چۆن سۆکرات قۆناغێکیترە لە ڕوانین و خوێندنەوە و گەشەی کۆمەڵگە و دەوڵەت. لەناو کورددا عەبدولخالق مەعروف لەبواری کۆمەڵناسی و ئەدەبدا پێشەنگی خوێندنەوە و ڕەخنەی کۆمەڵگەی خۆی بوو، دواجار گەشمراندنی لەلایەن کۆنەخوازانەوە لەناوەڕاستی دەیەی هەشتاکاندا و بەربەست دانان بۆ کرانەوەی سنوورە کۆتکراوەکانی ڕوانینی مرۆڤی کورد و کۆمەڵگەی هزریی. لە کۆمەڵگەی عەرەبیدا ئیبن خەلدوون هەیە، لەبواری کۆمەڵناسی و مێژوودا نووسیویەتی و لەجیهانی ئیسلامیدا وزەیەکی جوڵێنەری هزری ڕەخنەییە و زۆرێک لە زانایان و شاعیران و عاریفان لەو جیهان و کۆمەڵگە ئاینییەدا ڕووبەڕووی گیان بەخشین و سووتاندنی بەرهەمەکانیان و بێدەنگردنی دەنگیان بوونەتەوە.
کۆمەڵناسی ئێراقی عەلی وەردی، خوێنەرەوەییەکی وردی ژینگەی بیرکردنەوەی کۆمەڵانی تاک بووە و ڕۆڵی لە خۆناسی و دەورووبەرناسی میللەتی ئێراقیدا هەبووە. بوار هەبێت لەسەر مێژووی هزری ڕەخنەیی ئەدەبی کوردی ئەوە بەیان بکەم، کە بە جۆرێک زۆرتر چەمکی پەسنخوازی دەکەوین، تاوەکو چەمکی فیکری ڕەخنەیی. مێژووی ڕەخنەییمان بە ڕاڕەوێکی پەسنیدا تێدەپەڕێت و نەچووینەتە ناو ڕەگەکانی ڕەخنەوە. دیکارتیانە بڕوانین، ڕەخنە بەرهەمهێنانە و لەڕێیی پرسیار و گومانەوە پەرەدەسێنێت.
ڕەخنە لە مێژووی ئەدەبیمان نا ئامادەیی فرەی بەردەکەوێت و بە دەزگایی نەکراوە، ئەوەی هەیە و هەبووە تاکلایەنانە بووە، ڕێڕەوی خۆی نەگرتووە، هەوڵ هەیە، بەڵام لە دەرەوەی دامەزراوەییەوە. هێشتا تەنانەت نازناوێکی بەد و ئاژاوەگێڕیی بەدوای ئەو چەمکەوە خراوە.
ڕەخنە بەدواداچوون و گەڕان و سەربارخستنە، لە دایکبوونەوەیەکیتری داهێنانە. لە ڕابردوودا ئەو هەژارییەی ئەدەبی کوردی لە ڕەهەندی هزرییەوە بە دەستییەوە ناڵاندی نەبوونی ڕەخنەسازیی بوو. لە ئێستاشدا خراپی بواری بەڕێوەبردنی ڕامیاریی بەڵگەی ئەوەمان بەدەستەوە دەدات بێباوەڕبین بەرامبەر نەچەسپاویی پایەی کلتووری ڕەخنە. هەندێک هەوڵ هەن کەمتر توێکارین و لەبری ئەوە ڕووکەش ڕووبەرەکەی داگیرکردووە. بۆ ئەوەش خێڵ و دەزگای حیزبی بەڵتەژیی و دێوەخان و هۆزگەریی و درزی قەوارەی نەتەوەیی و بەڕێوەبردن و چەتەگەریی ڕامیارییەکان پاڵپشتن لە دانەمەزراندنی بنەمایەکی سەربەخۆی ڕەوتی فیکری ڕەخنەیی. چێبوونی کلتووری ڕەخنە، هەمیشە وەک دژبەرێک دەبینن. لە هەشتاکانەوە بوونخوازە کوردەکان سەرهەڵدەدەن و دواتر ڕەوتی دیکە، لەو نێوانەدا مەسعوود محەمەد دەنگێکی کۆڵەرەوەی فیکری و ئەدەبی شەپۆلێک دەداتە نیگا چەقیووەکان. پرسیارەکە ئەوەیە ئایا ئێمە گەیشتووینەتە ئەوەی بڵێین ئەم ساتەوەختە ڕەخنەمان هەیە؟ بەکێ دەوترێت ڕەخنەگر؟
دانا عەسکەر: پێش وەخت كاتی قسە لەسەر ڕەخنە دەكەین، دەبێ جیاوازییەك لە نێوان ڕەخنەی ئەدەبی و ڕەخنە لە فۆرمێكی دونیابینی فیكریی و مەعریفیدا بكەین، بەو پێیەی پرسیارەكەت بەشێوەیەكی گشتییە، لەناو ئەم گشتاندنەدا ڕەخنەت وەك گرنگییەكی مێژوویی بە دزی میللەتەوە گرێداوە، ناچارین قسە لەبارەی ڕەخنە وەك چەمكێكی گرنگی گۆڕانكاریی سیاسی و كۆمەڵایەتی فەرهەنگیی بناسێنین. بیرمەند و فەیلەسوفەكانی دونیاش بەشێكی زۆریان هەڵقوڵاویی نێو ئاین بوون، وەلێ دەستبردن بۆ تابۆكان لە كۆمەڵگەیەكەوە بۆ كۆمەڵگەیەكی دی، ئەو جیاوازییەی هەیە، كە ئەمڕۆ دونیای ئێمە و بەشێكی زۆری وڵاتانی دەورووبەرمانی تێدا دەژین. رۆشنگەریی و خەونی دەربازبوون لە چەق بەستوویی لەناو نوخبەی رۆشنبیرەوە سەرهەڵدەدات، ئەگەر قسە لەسەر مێژووی رۆشنگەریی و گوتاری رەخنەی كوردیی بكەین، دەبێ لە سەردەمی جەنگی یەكەمی جیهانەوە قسەی لە بارەوە بكەین. جارێ پێش وەخت دەبێ ئەوە بزانین گوتاری رۆشنگەریی و رەخنەیی، دەكرێ هەم لە گوتاری ئەدەبی و هەم گوتاری فیكریی و فەلسەفیدا بەرجەستە بێت، ئەمە بە پێی قۆناغ و دەركەوتە كۆمەڵایەتیی و سیاسیەكان، خەونی گەورەی هەموو میللەت و گەلێكە بۆ دەربازبوون لە دۆخی دۆگمایی. گوتاری كوردیی سەردەمی جەنگی یەكەم، درێژكراوەی گوتاری ڕەخنەیی حاجی قادری كۆییە، بكەرەكانی ئەو قۆناغە سەرەتای خەونێكی گەورەی كوردیی بوو، سەرەتایەك بكەرەكانی هەڵقوڵاوی نێو تەكیە و مزگەوت و خانەقابوو. مێژووی ئەو قۆناغە بە دۆخێكدا تێدەپەڕی كە سەردەمی دوای داگیركاریی عوسمانییەكان و كاولكاریی ناوچەكەوە لە دایك دەبێت، نەوەیەك لەنێو سادەیی ئاینەوە سەریان هەڵدا، لەو قۆناغەدا هێشتا خەڵك یەك دیوی دونیای دەبینی، ئەویش جوانی و گەیشتن بوو بە مەقامی مرۆڤبوون، لەنێو مرۆڤ بوونیشدا خەونی پێشكەوتن، بكەرەكانی ئەم قۆناغە هەریەك لە ئەحمەد بەگی موختار جاف، فایق بێكەس، پیرەمێرد، جەمیل سائیب. گوتاری ئەم نوخبەیە، زیاتر گرنگی بە هێزی مژەدەبەخشی دەدا. یەكێك لەو نموونە جوانانە خەونی ئەحمەد بەگی موختار جاف بوو بە هێنانی هێڵی شەمەندەفەر بۆ شاخەكانی هەورامان. ئەم خەونە تەنها ویستێك یا لە دێڕێكی كورتی شیعریدا كورت ناكرێتەوە، بەڵكو دیدێكی رەخنەگرانە و گوتارێكی مەعریفییە بۆ دونیای كوردیی،سەرنجی ئێمە لەسەر گرژیی گوتاری ئەدەبی و ڕەخنە بە شێوەیەكی سەرچاوەكەی بۆ دۆخی سیاسیی و بە سیاسی كردنی سایكلۆجیای مرۆڤ لە هەر قۆناغێكدا، ئێمە بۆ لەسەرەتاوە قسەمان لە بكەرەكانی سەردەمی جەنگی یەكەمی جیهانی كرد، سەردەمی جەنگی زلهێزەكان، سەردەمی شكستی رۆشنگەریی خۆرئابوو، سەردەمی كوشتنی مرۆڤ لە ئاسمانەوە، خەونی گەرەكان لە خەونی پێشكەوتنی تەكنەلۆجیادا خەونێكی ناكامڵ بوو. نا یەكسانی بەرهەمی تەكنەلۆجیا لە نێوان خزمەت گوزاریی تەكنەلۆجی و كوشتنی مرۆڤ لە رێی تەكنەلۆجیاوە؛ دەمێك بیرمەند و فەیلەسوفەكانی ئەڵمانیا و فەرەنسا خەونی رۆشنگەریی دەخەنە ژێر پرسیاری قوڵەوە و رەخنەی تووند لە نیو كانتیزم دەگرن. لەو قۆناغەدا ئێمەی كورد، لە كونجێكی ئەم دونیا بچووكەی خۆماندا چاومان لە دیوە جوانەكەی پێشكەوتنی تەكنەلۆجیا بوو، خەونی ئێمە لە دەمێكدا تووشی شكست دەبێت، كە ئایدیۆلۆجیا وەك دێوەزمەیەك لە سایكلۆجیای مرۆڤی ناوچەكە لە دایك دەبێت، بە تایبەت سەردەمی ململانێی ناسیونالیزم و كۆمۆنیزم، بەتایبەت لەسەردەمی جەنگی دووهەمی جیهانی، لە دەمی دامەزراندنی حیزبی كوردیی لەسەر دەستی ئیبراهیم ئەحمەد و رەفیق حیلمی.
گووتاری ئەم نەوەیە لە رۆژگاری سەرهەڵدانی گرژیی و ئاڵۆزیدا سەرهەڵدەدات، ئەم گووتارە بە جیاواز لە گووتار و رەوتی پێش خۆی دەردەكەوێت، گووتارێك دەیان خەون لە زاكیرەی نەوەكان دەكووژێت، خەونێك لە هەوڵی ئەوەدایە نەتەوەیەك بخاتە سەر رێچكەكانی مژدە و چاوكراوەیی.
ئیدی لێرەوە كوشتنی ڕەخنە دەست پێدەكات ، هۆكارەكەش لە نەبوونی رەوتێكی رەخنەگرانە و سەرقاڵ كردنی نوخبەی رۆشنبیر بە گوتاری حیزبی، بە پێچەوانەوە لێرەوە بەدواوە رۆمان و چیرۆكی كوردی سەرهەڵدەدات، بەڵام كێشەی نەتەوە و رۆڵی كورد لە هاوكێشە سیاسیەكان و لەبەرانبەردا ئاراستەی نووسین و ئەدەبیاتی كوردی لەم قۆناغانەدا دەبێتە مایەی كوشتن و لەباربردنی ڕەخنەی ئەدەبی كوردی و ڕەخنە بە شێوەیەكی گشتیی، نووسین و ئەدەبیاتی كوردی لەم قۆناغانەدا بارگاوین بە سمبول و زمانی شۆڕشگیڕانە، كە راستەوخۆ دەبێتە ئەدەبی بەرەنگاربوونەوە. بۆیە رەخنە لەم كاتەدا نەدەتوانێت قسەیەك لەو بارەیەوە بكات و نە دەشتوانێت بێدەنگ بێت، چونكە بێدەنگی رەخنە لە ئاست دۆزی نەتەوە و رەخنەی ئەدەبی لەم قۆناغەدا گرفت بۆ ئەدەب و دونیای رۆشنبیریی و كەسێتی نەتەوەیی دروست دەكات . بۆیە كە قسە ەسەر قەیرانی رەخنەی ئەدەبی دەكەین، دەبێ ئەوە بخەیەنە ڕوو كە نەبوونی رەخنە پەیوەندی بە رۆمان و چیرۆكەوە نیە، بە پیچەوانەوە پەیوەندی بە گرفتی دید و روئیای ئەدەبی و سیاسی ئێمەوە هەیە، بۆیە قەت مومكین نیە ئەم كێشەیە بخەینە پاڵ رۆمان و چیرۆك، چونكە لەراستیدا چیرۆك و رۆمانمان هەیە بەڵام رەخنەمان نیە، كە رەخنەش نەبوو ئەدەب بە تەواوی ژانرەكانیەوە تووشی كێشە و گرفتی چەقبەستویی دەبێت، بەڵام بیرمان نەچێت نووسین و ئەدەبیات لەم قۆناغەشدا خۆی تازەكردەوە، تازەكردنەوە نەك بەو مانایەی بە دیدو روئیای جیاوازەوە بیردەكەنەوە یا دەنووسن، بەڵكوو بەو مانایەی ئەم قۆناغە، قۆناغی دروستبوونی حیزبی كوردی گڕوتینی دا بە نووسەری كورد و حیزب بوو بە دەروازەیەك بۆ كۆكردنەوەی رۆشنبیرانی كورد بەڵام لە دەوری حیزب نەك لە دەوری فیكر و بیرو بۆچوونی جیاواز. ئەوەی ئەدەب دابەش دەكاتە سەر دیدی جیاواز ئەویش هەر حیزبە و لەم قۆناغەدا ئەدەبیش دابەش دەكات سەر دوو روئیای جیاوازەوە. وەلێ نوخبەری رۆشنبیر و بكەرەكانی ناو حیزب بوون بە ڕێگر لەبەر پێشكەوتنی گوتاری رۆشنبیریی و دروستكردنی نوخبەیەكی كە سەربەخۆ بتوانن، بەدیدێكی رەخنەگرانەوە لە دونیای كوردیی بڕوانن. لێرە بەدواوە سیاسەت و ئایدیۆلۆجیا هەم دۆخی رۆشنبیریی و هەم كۆمەڵاەیەتی تووشی پەرتەوازەیی و وابەستەیی بە پەتای ئایدیۆلۆجیا دەكەن، بەتایبەت لەسەردەمی ناسیۆنالیزم و كۆمۆنیزمدا. سەرەڕای ئەم دۆخە، وێنەیەكی دی نەهامەتیش گرفتی داگیركەرانی كورد و دابەشبوونی كورد و حیزبی كوردیی لەناوچەكە، هەم روحی كوردیی و هەم رۆحی رۆشنگەریی لەناوچەكە تێكدەشكێنن. میللەتێك لە ناوچەیەكدا بەسەر چوار وڵاتی داگیركەر دابەش كرابێت، مێژووەكەی بە ئاگر و ئاسن نووسرابێتەوە، تا نووكە بواری ئەوەشی نەبووە بە دیكۆمێنت مێژووی خۆی بنووسێتەوە. بەشێك شاعیرە دیارەكانی قۆناغی كلاسیك وەكو حاجی قادری كۆیی و نالی و مەولانا خالیدی نەقشبەندیی لەژێر سایەی دەسەڵاتی كوردی سەرهەڵبگرن، ئیدی لەسەردەمی جەنگی یەكەمی جیهانییەوە، خەونی بەرەوپێشەوە چوونی رەخنە و تازە بوونەوەی ئەدەبیاتی كوردیی لە گۆڕ دەنرێت. لە حەفتاكان لەناو بڵێسەی ئاگری شەڕو داگیركاریی، جارێكی دی نوخبەی كوردیی لە رێی گروپی كفری و گروپی روانگەوە، هەوڵی زۆریاندا ئەدەبیاتی كوردیی لەو چەقبەستوویە دەرباز بكەن. هەوڵەكانیان بەدەر نەبوو لە دەقی تازەگەریی، وەلێ تا ئەو سەردەمەش ئەدەبیاتی كوردیی لە چوار چێوەی شیعر و چیرۆك و رۆماندا دەسووڕایەوە. رەخنە چەمكێك نییە تەنها بەدەوری ئەدەبدا بسوڕێتەوە، رەخنە پێویستییەكی ژیارییە، پەیوەندیی بە تەواوی كایەكانی ژیانی مرۆڤەوە هەیە، رەخنەگریش بەو كەسە دەگوترێت، كە بەچاوێكی رەخنەگرانەوە لە دونیا و دەورووبەر بڕوانێت، تا هەشتاكانی سەدەی رابوورد، رەخنە لە هەگبەی فەرهەنگی كوردیدا نا ئامادەبوو، نا ئامەدییەكەشی پەیوەندیی بە دۆخی سیاسی و رۆشنبیرییەوە هەبوو، ئەوەی ئێستاش دەگوزەرێت، یاخود باشترە بڵێین ئەوەی ئێساش پەیوەندیی بە ناسەقامگیریی دۆخی سیاسی و كۆمەڵایەتی و فەرهەنگییەوە هەیە، مرۆڤ كورد تووشی نامۆیی روحی بووە، شتێك نەماوە ناوی خۆشەویستی و ئینتیما بۆ نیشتمان هەبێت، وەك چۆن زمانی كوردیان لەت لەت كرد، خەونی كوردیشیان لەت لەت كرد، دەمێك مرۆڤ خەونی لەبار بچێت، دەكەوێتە ژێر هەژموونی رابووردوەوە، هیچ جوانییەك نەماوە مرۆڤی كورد بییەوێ خۆی پێوە هەڵبواسێت، هەر یەك لە ئێمە لە كونجێكی ئەم دونیایەدا لە ناشوێن دەژین، شوێَن بۆ كورد نەماوەتەوە تاكو دەوروبەری خۆی پاك بكاتەوە، شوێنەكان بۆ ئێمە بوون بە تاریكستانێكی بێ ئامان، لەسەدەی بیست و یەكدا لە ئاسمانەوە بڕیارمان لەسەر دەدرێت، نەخوێنەوارەكان لە شوێنێكی بەرزەوە ئامۆژگاریمان دەكەن، ئێمە لەشار و گەڕەكەكانی خۆشمان بێ زمان و بێ سەر و بێ فیكرین.
دیار لەتیف: وەرگێڕان هونەرە لەهەمانکاتیشدا زانست. هونەرە بەو خەسڵەتەی کە چێژ و خۆشەویستی و سەلیقە و ئارەزوو ڕۆڵی تێدا دەگێڕن، زانستیشە بەو هۆکارەی کە بریتی دەبێت لە کۆمەڵێک ڕێسا و مەرج و زانین. هەر بۆخۆی بواری وەرگێڕان خاوەن ڕێزمانی خۆیەتی. لێرەوە ڕوون دەبێتەوە وەرگێڕان کایەیەکی کەم بەها نییە، هەر گواستنەوەی جیهانێکی شارستانی بۆ ناو جیهانێکی شارستانیتر نییە، نەخشەڕێ و ئامانج و تەنانەت بەرژەوەندیش لە خاڵە گرنگەکانییەتی. پەیام بەنرخترین بەشی وەرگێڕان دەگرێتەوە، پەیام لە چییەتی وەرگێڕان و پاشان چۆنییەتی وەرگێڕانەکەش. گرنگە پەیام هەبێت لە پشت پاچەڤە لە زمانی بێگانەوە بۆ زمانی نیشتمانیی. وەرگێڕان ئاوێتاندنی کلتوورەکانە و درووستکردنی بەرزە کلتوورێکە بەناوی کلتووری مرۆڤانە. سنوورەکانی ڕق و دوورەپەرێزی و نا ئاشنایی نێوان نەتەوەکان کاڵتر و بەرەو سڕینەوەی دەبات.
پرسیارەکەم بەوە دەست پێدەکەم، ئایا ناوەندی وەرگێڕان لە کوردستان بۆچی نەیتوانیوە دەزگایی بێت، دەزگایی بەواتای ئەکادیمی و نەخشەڕێ و ئامانج و سەربەخۆیی؟ ئایا مێژووی سەرهەڵدانی وەرگێڕان لەناو کورددا بۆ کەی دەگەڕێتەوە؟
لەو نائامادەیی دەزگاییدا دۆخێکی شەپڕێو درووستبووە، بازرگانی ناوەندە بازرگانییەکانی ئەدەبیات هەلی بە بازاڕکردنی بەرهەمە نامتمانەپێکراوەکانی خۆیان قۆستەوە و مەرگەساتیان خوڵقاندووە. مەبەستەکەم ئەوەیە وەرگێڕان بە یاسایی بکرێت، چیتر وەرگێڕ وەک سەرگەردانێک نەبێتە نێچر و نەکەوێتە داوی بازرگانی کەرتی تایبەتی ناوەندەکانی بازاڕگەرییەوە. بە باوەڕتان کەی و چۆن ئەم دۆخە بەرەو باشترێک هەنگاو دەنێت؟ وەکچۆن گوتاری ڕەخنەییمان پێویستیی بە سەپاندنە، ئاوهاش گوتاری وەرگێڕان بە دەزگایی و چەسپاندنی دەوێت. ئەوەی ئاگاداربم ماوەیەکی لەمێژ نییە دەستت داوەتە وەرگێڕان و وەرگێڕانی بەرهەمی ئەدەبیی. ئەمەش لەپاڵ ڕەخنەسازی و شیعرنووسینەوە. سەرنجەکەم لەسەر ئەوەیە، ئاخۆ بۆچی بەتایبەت خەریک پەخشان، یانی ئەدەبی گێڕانەوە؛ ڕۆمانن؟ لەگەڵ ئەوەشدا بە دیاریکراوی ئەدەبیاتی ئێراقی؟ پێوەرەکانی وەرگێڕاندنت چیین؟
ئێوە کە خاوەن کتێبێکی شیعرین و تا ئێستا بەردەوامیشن، چی تێڕوانینێکی تایبەتیت بۆ شیعری زیندوو هەیە؟
دەکرێت هۆکاری کەمنووسیی شیعریتمان بۆ ڕوون بکەیتەوە؟ ئەوە ڕوونە شیعر وەک مەنی لە منداڵداندا چۆن قۆناغی خۆی تێدەپەڕێنێت و دەبێتە کۆرپەلە، ئاوهاش لە ڕۆحی شاعیردا پێویستی بە نەشونما و پێگەیین و گەورەبوونە و تا دواجار لە دایک دەبێت. ئەوەش کاتی دەوێت، بابەتەکە پێویستی بە کات تەرخانکردنە. ئایا شاعیرانی ئێمە ئەم ڕێزەیان لە شیعر نواندووە و لێدەگەڕێن شیعر خۆی لەناوەوەیاندا بێتەبەرهەم، نەک ئەوان شیعر بهێننە بەرهەم، لێرەدا دەمەوێ بڵێم ڕۆڵی مامان بگێڕن. ئەوەش پاڵپشتیکردن نییە لە بابەتی سرووشی شیعری، لەهەمانکاتدا باوەڕمەندم بە پیشەسازیی شیعریی، بەڵام لەکۆتاییدا هەر دەبێت شیعر خۆی لە دەرگای وەرشە بدات، نەک وەرشە هەستێت بە چێکردنی شیعر! لەبارەی زۆرنووسیی شیعریی و زۆر چاپاندنەوە چی لێدوانێک دەدەیت؟
دانا عەسکەر: بۆ پرسیاری دووهەمت باس لە دۆخ و ئەركی وەرگێڕان و شیعر دەكەی بۆیە دەبێ وەڵامەكەم بە دوو بەش بنووسمەوە. سەرەتا دەبێ ئەوە بزانین وەرگێڕان ئەركێكی قورسە، وەك ئەوەنییە كە هەندێك خەڵك پێیان وایە كارێكی ئاسانە، بەتایبەت وەرگێڕانی بابەتی ئەدەبی، بەجیاواز لە ژانراكانی تری نووسین، وەرگێڕانی ئەدەبی پەیوەستە بە وەرگێڕانی هەست و گواستنەوەی سەلیقەی نووسەری دەقی یەكەم، خاڵێكی دی باشترین وەرگێڕان دەكرێت لە زمانی یەكەمەوە بێت، چون ئەگەری ناجۆری دەبێت ئەگەر لە زمانی دووهەم و سێهەمەوە بێت، وەرگێڕانی باش ئەو وەرگێڕانەیە كە بەر لە بەچاپ گەیاندنی هەردوو دەقەكە پێداچوونەوەی بۆ بكرێت، وەرگێڕی باش ئەوەنییە تەنها زمانزان بێت، دەبێ باگگراوند و سەلیقەیەكی باشی لە بواری ئەدەبیاتی هەردوو زمانەكە هەبێت. هەر میللەتێك تینووی رۆشنبیریی بێت، پێویستی بە وەرگێڕانی ئەدەبیاتی وڵاتە پێشكەوتووەكانە، ئەوانەی بە هەموو قۆناغەكانی ئەدەبیاتدا تێپەڕیون، بەتایبەت بوارەكانی فیكر، فەلسەفە، ئەدەب. خاڵێكی تری زۆر گرنگ كە میللەتان ناچار دەكات بابەتەكان بۆ زمانی خۆیان وەربگێڕن، هەژاریی زمانە، زمان ناسنامەی میللەتە، وەلێ زمانی هەندێك میللەت بە جیهانی بوون، ئەمە خاڵی وەرچەرخانی دونیای رۆشنبیرییە. گۆتەی فەیلەسوف و شاعیر، لەسەرەتادا كە شیعری نووسی، بۆ ماوەیەك تووشی نیگەرانی و غەمباریی بوو، كە لێیان پرسی، لە وەڵامدا گوتی من بە زمانی ئەڵمانی دەنوسم، وەلێ زمانی ئەڵمانی هەژارترین زمانە. ئێستا زمانی ئەڵمانی یەكێكە لە زمانە زیندووەكانی دونیا. گەشەكردنی زمان پەیوەندیی قوڵی بە رۆشنبیریی و پیشەسازییەوە هەیە، هەر میللەتێك لە بوارەكانی پیشەسازی و ڕۆشنبیریی توانای بەرهەم هێنانی فیكر و مەعریفە و گەشەی تەكنەلۆجیای هەبوو، میللەتانی دی ناچار دەكات پەنای بۆ ببەن. كەواتا وەرگێڕان وێڕای ئەوەی ئەركێكی قورسە، ئەركێكی ئەخلاقیشە، ئێمە دەبێ زیاتر گرنگی بە وەرگێڕان بدەین، بە بڕوای من باشترین كاری وەرگێڕان، وەرگێڕانی بابەتی ئەدەبی و فیكرییە، بۆ ئەوەی سوود لە عەقڵانییەتی خۆرئاوا وەربگرین، پێویستە بەردەوام بابەتەكانیان بۆ سەر زمانەكەمان وەربگێڕین. راستە وەرگێڕان لای ئێمە هێشتا لەسەر پێی خۆی نەوەستاوە، راستە جۆرە فەوازەیەك لە كاری وەرگێڕان هەیە، ئەمە پەیوەندی قوڵی بە دۆخی سیاسی و كۆمەڵایەتییەوە هەیە، لە رووی سیاسییەوە دەسەڵات لای ئێمە ئەوەی بەلایەوە گرنگ نەبێت، بوارەكانی ئەدەب و فیكر و مەعریفەیە، لە غیابی رەخنە و نەبوونی ئەكادیمیا، نەبوونی پسپۆری بوارەكانی زمان و ڕەخنە لە دەزگا ناوخۆییەكان، وەرگێڕان وەك جۆرێك لە پێشبڕكێی نێوان دەزگاكانی لێهاتووە، كامیان زۆرترین كتێب چاپ دەكات و بازاڕ بۆ خۆی خۆش دەكات. ئەم حاڵەتە دوو دیوی هەیە، ئەرێنی و نەرێنی، ئەرێنیەكەی ئەوەیە گرنگی بە بواری وەرگێڕان دەدرێت، نەرێنیەكەی ئەوەیە پێداچوونەوە بە بابەتەكان ناكرێت. بۆیە پێویستە هەر كتێبێكی وەرگێڕان تەنها دەقە وەرگێردراوەكە نەدرێتە چاپخانە، بەڵكو لەگەڵ دەقە وەرگێڕدراوەكەدا، ئەو كتێبەشیان بچێتە بەر دەست كە لێیەوە وەرگێڕدراوە، بۆ ئەوەی ئەمانەتی وەرگێڕان بپارێزرێت و خوێنەری كورد تووشی چەواشەكاری و زانیاری هەڵە نەبێت. بۆیە دێمە سەر وەڵامی ئەو پرسیارە جەوهەرییەت كە دەڵێی بۆچی بە تایبەت رۆمانی نووسەرانی عیراقی وەردەگێڕی، من لە وەلامی سەرەوەدا باسم لە ئەمانەتی وەرگێڕان كردووە، دەمێك نەتوانم لە زمانی ئینگلیزی و ئەڵمانی و فارسییەوە وەربگێڕم، هەم خۆم و هەم خوێنەریش تووشی ئەو وەهمە ناكەم و ناچم لە زمانی دووهەمیشەوە كاری وەرگێڕان بكەم. وەرگێڕان لە زمانی دووهەمەوە، بە بڕوای من كارێكی سەركەوتوو نییە، من نازانم وەرگێڕی یەكەم بە ئەمانەتەوە وەریگێڕاوە یاخود نا، بۆیە زمانی عەرەبی بۆمن شیاوترین كارە بۆ وەرگێڕان، بۆچی بەتایبەت رۆمانی عیراقیەكان، ئەوەیان رێككەوتە، رەنگە لە داهاتوودا رۆمان یا چیرۆكی سوری یا میسری یا لوبنانیش بێت.
دیوی دووهەمی پرسیارەكەت لە بارەی شیعرەوە
كێشەی زۆر گەورەی ئێمە لە نووسینی شیعر، بەداخەوە زۆرینەمان شیعرمان لەبری موومارەسەی ژیانە لە دەست چووە وێنا دەكەین. دانیشتوانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بەتایبەتتر ئەو میللەتە موحافیزكارانەی بۆ خۆیان ناژین، ئەوانەی وەهمێك لە ناخیاندا دەژی، نە لە قۆناغی مناڵی و نە لە قۆناغی هەرزەكاریی خۆیاندا دەژین، دەمێك دەست بۆ نووسین دەبەن لەڕێی شیعرەوە باس لە نەهامەتی و ئەو گوناحانە دەكەن رێگری لە ژیانیان كردووە، ئەمە سەرەتایەكە بۆ ئەوانەی دەكەونە داوی ئەم جۆرە نووسینەوە.
بۆچی من شیعر كەم دەنووسم! رەنگە هەموومان بە هۆی سەرقاڵیی كار و ژیانی رۆژانەوە لە قۆناغێكدا لە شیعر یا چیرۆك یا رۆمان دوور بكەوێنەوە، ئەو دووركەوتنەوەیە، وێڕای سەرقاڵیی دیوە ئیجابیەكەی ئەوەیە، نووسین بەرهەمی خوێندنەوەیە، ئێمە تا بابەتی تازە بخوێنینەوە دەتوانین دەقی باشتر بنووسین. من لەگەڵ ئەوەدا نیم شیعر خۆی بێتە بەرهەم، بە پێچەوانەوە دەبێ ئێمە شیعر بەرهەم بهێنین، ئەمە بەو مانایەی شیعر ئیلهام نیە، سەرچاوەی شیعر مەعریفە و گەشەكردنی بواری رۆشنبیرییە، ئەو تێگەیشتنە باوەی كە پێیان وابوو شیعر خۆی دێت، تێگەیشتنێكی زۆر كلاسیكییە بۆ ماهییەتی شیعر، ئەو جۆرە تێگەیشتنە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە مرۆڤ تووشی شكستیی روحی بێت پەنا بۆ نووسینی شیعر دەبات، ئەوە تێگەیشتنێكی زۆر كۆمیدییە بۆ شیعر، سەرچاوەی شیعر مەعریفەیە، كاری وەرگێڕانیش بۆ رزگاركردنی ئێمەیە لەو جۆرە تێگەیشتانە بۆ شیعر و چیرۆك و رۆمان، ناكرێ لە سەدەی بیست و یەك بەو ئاواییە لە شیعر بڕوانین، كاتێك پەنا بۆ ئەدەبیاتی ئەوانی دی دەبەین، ئەوە بەو هۆكاری ئەو مەترسییەیە كە ئەدەبیاتی ئێمە هێشتا پێوەی دەناڵێنێ، ئێمە شاعیرمان كەمە، بەڵام زۆرمان هەن بە ناوی شیعرەوە دەخرێتە بەر دەستمان، لە كۆتایدا ئەو دەقانە دەمێننەوە كە ئاگاداریی رەوتی ئەدەبیاتی دونیان، دەمێك فیكر و فەلسەفە دەكەونە هەناوی شیعرەوە، ئەوە گۆڕانكارییە لەو قۆناغی پێش خۆی، شیعری باش ئەو شیعرەیە لە قۆناغی پێش خۆی نەچێت، هەموو دەزانین ئەدەب بە چەند قۆناغێكدا تێپەڕیوە، بەڵام كە دێنە سەر نووسین، دەبینین هێشتا كەسانێك هەن كۆپی نەوەی پێش خۆیانن، ئەم روانینە بۆ شیعر خۆ دووبارە كردنەوەیە، ئێمە كۆمەڵێك شاعیری باشمان هەیە كە جێی ئومێدی دوا رۆژی شیعری كوردین، شاعیرمان هەیە بە تەمەن پیرە، وەلێ نووسینەكانی لە خۆی گەنج ترن، واتا ئاگاداریی رەوتی تازەی ئەدەبیاتی دونیایە، بە پێچەوانەوە شاعیرمان هەیە گەنجە، وەلێ نووسینەكانی پیرن.
بەرهەمە چاپکراوەکانی دانا عەسکەر :
1-رەهەندەكانی لە نێوان فیكر و ئەندێشەدا.
رەخنەو لێكۆڵینەوەی ئەدەبی
چاپی یەكەم .. 2006 كەركوك چاپخانەی شەهید ئازاد هەورامی.
2-ماناو دەلالەتەشاراوەكانی دەق.
رەخنەو لێكۆڵینەوەی ئەدەبی.
چاپی یەكەم ساڵی 2009 دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم.
چاپی دوهەم ساڵی 2014 دەزگای رۆشنبیرییی جەمال عیرفان.
3-رەهەندە فینۆمینۆلۆجی و ئاراستە ناوەكیەكانی دەق ..
رەخنەو لێكۆڵینەوەی ئەدەبی.
چاپی یەكەم ساڵی 2013 .. پرۆژەی وەزارەتی رۆشنبیریی.
4-ململانێ لەگەڵ پرسیار.
كۆدیدار
چاپی یەكەم ساڵی 2011.
پرۆژەی یەكێتی نوسەرانی كورد لقی كەركوك.
5-خوێنی رژاوی دوو سێو.
دوو قەسیدەی درێژ.
چاپی یەكەم ساڵی 2013 .. پرۆژەی یەكێتی نوسەرانی كورد لقی كەركوك.
6-میحرابی سێشەممە رۆمانسیەكان.
شیعر .. چاپی یەكەم ساڵی 2004
پرۆژەی بەڕێوەبەرایەتی چاپ و بڵاكردنەوە.
7-زەمەنیك بۆ خەم.
شیعر .. چاپی یەكەم .. ساڵی 2002 كەركوك .. لەسەر ئەركی نووسەر
چاپی دوهەم ساڵی 2006 .. لە بڵاوكراوەكانی یەكێتی نوسەرانی كورد لقی كەركوك.
8-ئاوابوونی خەونەكان ..شیعر
چاپی یەكەم ساڵی 2001 كەركوك.
9-گۆرانیەكانی خەزان .. شیعر
چاپی یەكەم 2000 كەركوك.
10-بەحەوزە لیخنەكەی سیاسەتدا.
كۆمەڵێك وتاری رۆژنامەوانی .. ئامادەیە بۆ چاپ.
11-بەسەر پاسكیلێكی رەشەوە .. شیعر
ئامادەیە بۆ چاپ.
12-دوو ساڵ لە تلفزیۆنی كەركوك بەرنامەی كتێب و دیالۆگی هەبووە.
13-ساڵێك لە كەناڵی ئاسمانی كەركوك ئامادەو پێشكەشكاری بەرنامەی رەهەند بووە
كە بەرنامەیەكی رۆشنبیرییی گشتیی بوو.
14-دوو ساڵ بەرَێوەبەری نووسینگەی حەفتەنامەی چاودێر بووە لە كەركوك
15-دوو ساڵ هاوكار بووە لە پاشكۆی رەخنەی چاودێر.
16-چوار ساڵ لێپرسراوەی پاشكۆی ( پەڕەمووچ ) بووە كە پاشكۆیەكی ئەدەبی بووە
لە دەزگای هەواڵ.
17-زیاتر لە چوار ساڵە .. بەڕێوەبەری نووسینگەی رۆژنامەی كوردستانی نوێ یە لە كەركوك.
18-شەش ساڵ لێپرسراوەی بنكەی ئەدەبی و روناكبیریی گەلاوێژ بووە لە كەركوك.
19-دوو خەڵاتی یەكەم و دووهەمی شیعر لە ساڵەكانی 2003 و 2004 لە فێستیڤاڵی گەلاوێژ بە دەستهێناوە.
20-خەڵاتی یەكەمی شیعری لە یەكەمین فێستیڤاڵی وەزارەتی رۆشنبیریی ساڵی 2004 بەدەستهێناوە.
21- دووساڵ ئامادەكارو پێشكەشكاری دوو بەرنامەی رۆشنبیرییی گشتی بووە لە هەردوو كەنالی لۆكاڵی كەركوك و كەناڵی ئاسمانی كەركوك .. بە ناوەكانی ( كتێب و دیالۆگ ) و ( رەهەند).
22-دەیان وتاری رۆژنامەوانی و فیكریی لە گۆڤار و رۆژنامەكان بڵاوكردوەتەوە.
23- پرۆژەی نووسینەوەی رۆمانێكی گەڵاڵەكردووە بە ناوی ( قەمەری كچی شەمس ).
24-ئەندامی یەكێتی نووسەرانی كوردە.
25-ئەندامی كۆمەڵەی روناكبیریی و كۆمەڵایەتی كەركوكە .
26-ئەندامی بنكەی روناكبیریی گەلاوێژە.
27-دەستەی دامەزرێنەری گۆڤاری ( ئاوێزە ) یە لە كەركوك ساڵی 2001
كە گۆڤارێكی ئەدەبیە و دوو ژمارەی دەرچوو پاشان راگیرا.
28 – رۆمانی دەرگای تەباشیر.. نووسینی ئەحمەد سەعداوی
وەرگێڕانی لە عەرەبییەوە: دانا عەسكەر . ساڵی 2018
29 – رۆمانی كش وڵات .. نووسینی : شەهید
وەرگێڕانی لەعەرەبییەوە : داناعەسكەر.
30- رۆمانی قوڕخوێن: نووسینی حەسەن فالح
وەرگێڕانی لە عەرەبییەوە: داناعەسكەر.