گۆڕانكارییەكی گرنگ

دوای ئەو گۆڕانكارییانەی كە لەم چەن (دەیە)یەیی دوایی بەسەر كەش وهەوادا هاتووە، بووەتە هۆی بەرزبوونەوەی پلەی گەرما لەسەر گۆی زەوی، ئەمەش وایكردوە تەنانەت جەمسەری باكور كە دەكەوێتە باكووری گۆی زەوی وئۆقیانووسی بەستووی باكور لە خۆ دەگرێت، دەستبكات بە توانەوە لە هەندێ كاتی هاویندا. وا چاوەڕوانیش دەكرێت، ئەگەر كەش وهەوا بەم شێوەیە بەردەوام بێت، ئەوا لە ئایندەیەكی نزیك ئۆقیانووسی بەستووی باكور بە درێژایی چەن مانگێكی هاوین و لەوانەیە زیاتریش، گونجاو بێت بۆ هاتووچۆی كەشتی بازرگانی ودەرهێنانی سامانی سروشتی. ئەمەش گرنگیەكی گەورەی هەیە بۆ هاوكێشە جیوپۆلەتیكیەكانی جیهان، بە تایبەت بۆ دەوڵەتانی وەك چین و ڕووسیا وئەمریكا.

گرنگیەكەی بۆ چین: بایەخی چین بۆ جەمسەری باكور دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانی هەشتاكانی سەدەی ڕابوردوو، بەڵام ئەو بایەخە زیاتر لە چوارچێوەی زانیستی وتوێژینەوە بوو، لە سەدەی ٢١ وبەتایبەت دوای ساڵی ٢٠١٠ بایەخی چین بۆ ئەو ناوچەیە زۆر زیاتر بوو، بودجەی زەبەلاحی تەرخان كردوە بۆ ئەو ناوچەیە. بە پێی هەندێ توێژینەوەی چینی، وا چاوەڕوان دەكرێت لە ساڵی ٢٠٣٠ جەمسەری باكوور لە زۆربەی كاتەكانی هاوین، گونجاو بێت بۆ هاتووچۆ ودەریاوانی. بۆ ئەمەش چەندین ڕێكەوتنامە ولەیەكتێگەیشتنی ئەنجامداوە لەگەڵ ڕووسیاو ئێسلەندا وگرین لاند، تا ڕازیان بكات بەوەی كە لە جەمسەری باكور چین بتوانێت بە ئاسانی وەربەرهێنان بكات ولە ئایندەدا بیكاتە ڕێگەیەكی سەرەكی خۆی بۆ هاتوچۆی كەشتیەكانی. بۆچی جەمسەری باكوور گرنگە بۆ چین؟

١-تا ئێستا هەژموون وهێزی سەرەكی چین پشتی بەستووە بە ئابووری (پێشەسازی وبازرگانی) ئەمەش پێویستی بە كەرەستەی خاوە (وزە؛ نەوت وگازی سروشتی) بۆ دروستكردنی شمەك، هەر وەها پێویستی بە بازاڕە بۆ فڕۆشتی شمەكەكانی. هەردوو پرۆسەكە پێویستی بە ڕێگا وئامرازی گواستنەوەیە. ئامرازی سەرەكی گۆاستنەوەی چین، تا ئێستا، بریتییە لە دەریاكان، واتە كەشتی. چین زۆربەی ئەو (وزە)یەیی كە پێویستیەتی، لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست وئەفریقیاوە بەدەستی دەهێنیت، ئەوەش زیاتر بە كەشتی پێیدەگات، بە تێپەڕبوون بە زەریایی هیندی پاشان ئارام. بۆ هەناردەكردنی شمەكی چینی بۆ جیهان، دیسانەوە بە شێوەیەكی سەرەكی دەبێت پشت بە زەریایی هیندی ببەستێت. واتە هەناردە وهاوردەی چینی، بە شێوەیەكی سەرەكی پشت بەم ڕێگانە دەبەستێت: دەریایی چین، گەروو وڕێڕەوی ئاوی مەلەكە وهورمز وباب المندب وسوێس رأس الرجا‌و الصالح هەموو ئەو ڕێگایانەش یا كێشەی تیایە، یا دەكەوێتە ژێر هەژموونی ئەمریكا وهاوپەیمانیەكانی ئەمریكا. چین ئەو ڕێگایانە بەكاردەهێنێت بۆ گەیشتن بە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست وهیندستان وئەفریقیا وئەوروپا وئەمریكا. بە گشتی بەم ڕێگانە دەڵێن ڕێگاكانی باشور. ئەگەر چین بتوانێت ڕێگای جەمسەری باكور بەكاربهێنێت، ئەوا دەتوانێت بە شێوەیەكی گەورە كەمتر پشت بەو ڕێگایانە ببەستێت كە پێشتر ئاماژەی پێدرا، كە زیاتر لەژێر چاودێری وهەژموونی ئەمریكان. ئۆقیانووسی بەستووی باكور، هەردوو ئۆقیانووسی ئارام وئەتڵەسی دەگەیەنێت بە یەكتر، بە بێ تێپەڕبوون بە ئۆقیانووسی هیندی كە ئەمریكا كۆنتڕۆڵی كردوە.

٢-بە پێی هەندێ پێشبینی لەوانەیە ٣٠٪ی گازی سروشتی نەدۆزراوە و ١٠٪ی نەوتی نەدۆزراوە لە جیهاندا بكەوێتە ئەو ناوچەیە. ئەو كات چین سەرچاوەیەكی تری دەست دەكەوێت بۆ كڕینی وزە، لە دەرەوەی دەسەڵاتی ئەمریكا وهاوپەیمانەكانی.

٣-بەكارهێنانی ڕێگای جەمسەری باكور، لە٤٠٪ كات دەگەڕێنێتەوە بۆ كەشتیەكانی چین بۆ ئەوروپا لەوێشەوە بۆ چین، ئەمەش وا دەكات شمەكی چینی هەرزانتر بێت، ئەو كات كڕیاری زیاتر لە ئەوروپا بۆ شمەكی چینی درووست دەبێت. جگە لەوەی ئەگەر چین لە جەمسەری باكورەوە وزە بهێنێت، ئەوا نرخی وزەكەش هەرزانتر دەبێت لەبەر كەمی كاتی گواستنەوە. كۆی ئەوەش دەكاتە كەمی نرخی شمەكی چینی وزیادبوونی قازانج وزیاد بوونی توانای ركابەرێتی.

٤-ناوچەی جەمسەری باكور زیاتر لەژێر هەژموونی ڕووسیایە، چین ورووسیاش، ئەگەر بۆ ماوەیەكی كاتی وتەنها لەبەر دووژمنێكی هاوبەشیش بێت، ئەوا هاوپەیمانن. واتە چین ئیتر دەتوانێت ڕێگایەك بەكاربهێنێت، كورتتر وهەرزانتر وباشتر، ڕێگاكەش هەژموونی ڕووسی زیاتر لەسەرە بە براورد بە هی ئەمریكا.

چین چەن ساڵێكە چەمكی ئابووری بەفر بەكاردەهێنێت بۆ مەبەستی چۆنیەتی بەكارهێنانی جەمسەری باكور بۆ سوودی خۆی. ئابووری بەفر، پلانێكی نوێی چینە، بۆ بەهێزكردنی ئابووری وهەژموونی خۆی لە جیهاندا، هەر وەها بۆ دووركردنەوەی ئەو ئابووریە لە چاو و دەسەڵاتی ئەمریكا. لە ساڵی ٢٠١٣ چین ڕیگای ئاوریشمی جەمسەری باكوری ڕاگەیاند وخۆشی كرد بە ئەندامێكی چاودێر لە ئەنجوومەنی ئەو دەوڵەتانەی كە دەڕواننە سەر جەمسەری باكور، لە ئیستا خۆی بە دەوڵەتێكی نیمچە درواسێ لەگەڵ جەمسەری باكور دەناسێنێت، لە كاتێكدا چین هیچ سنوورێكی نییە بڕوانێتە سەر جەمسەری باكور، بەڵام جیوپۆلەتیك سنوری یاسایی وواقعی دەوڵەت تێدەپەڕێنێت.

گرنگی جەمسەری باكور بۆ ڕووسیا:
جەمسەری باكور وبەستەڵەك بەشێكە لە شووناس ومێژووی ڕووسەكان. ڕووسیا زۆرترین هێز وهەژموونی هەیە بەسەر ئەو ناوچەیەدا. هەر وەها ڕووسیا پلانی هەیە سامانی سروشتی ئەو ناوچەیە بكاتە ئامرازێك بۆ هێشتنەوەی دەسەڵاتی خۆی بەسەر وزەی جیهانی، بە تایبەت گازی سروشتی. یەكێ لە كێشە گەورەكانی ڕووسیا بە درێژایی مێژوو ئەوە بووە كە ڕێگایەكی ڕاستەوخۆی نەبووە بۆ گەیشتن بە ئاوە گەرمەكان، بۆ ئەوەی بگاتە دەریایی ناوەڕاست، ناچارە دەریایی ڕەش وگەرووەكانی توركیا بەكاربهێنێت. ئەگەر ئۆقیانووسی باكور بەرەو تووانەوەی زیاتر بڕوات، ئەوا ڕووسیا ڕێگایەكی دەریایی نوێی بۆ درووست دەبێت. ئەمەش ڕووسیا ئازادتر وبە تواناتر دەكات. جگە لەوەی ئەگەر ئەو ڕێگایە ببێتە ڕێڕەوێكی دەریایی بۆ چین، ئەوا ڕووسیا لە ڕووی ئابووریەوە سوودێكی گەورەی پێدەگات، كە ناوچەیەكی بەفراوی و نا بازرگانی بۆ دەبێتە ڕێگایەكی سەرەكی بازرگانی نێوان چین وئەوروپا.

گرنگی ئەو ناوچەیە بۆ ئەمریكا:
ئەمریكا لە ڕێگەی ئەلاسكاوە سنووری هەیە بە جەمسەری باكوور. ئەمەش زیرەكی ودووربینی سیاسیەكانی ئەمریكا پێشاندەدات كە لە ساڵی ١٨٦٧ ناوچەی ئەلاسكا لە ڕووسیا دەكڕن بە ٧.٢ ملیۆن دۆلار، وەزیری دەرەوەی ئەو كاتی ئەمریكا (ویلیام سیوارد) سەرپەرشتیاری ئەو مامەڵەییەیی كرد، ئەو كات بەشێك لە ئەمریكیەكان بەو مامەڵەیەیان دەوت (گەمژێتیەكەی سیوارد). ئێستا ئەمریكا لە ڕێگەی ئالاسكاوە، دەیەوێت چاودێری ئەو پلانەی چین وڕووسیا بكات لە جەمسەری باكور. بە براورد بە هێزی سەربازی ئەمریكا لە ناوچەكانی تری دنیا، هێزی سەربازییەكەی لە نزیك جەمسەری باكور لاوازە. چونكە ناوچەیەكی ئارام بووە وجموجۆڵی كەمی تیا بووە، لەبەر ئەوەی زۆربەی كاتەكانی ساڵ بەستوو بووە. بەڵام ئێستا كە چین وڕووسیا پلانیان هەیە سوود لە بەرزبوونەوەی پلەی گەرمای ئەو ناوچەیە وەربگرن، ئەوا ئەمریكاش بێ هەڵوێست نابێت، هەر بۆیە لە بەشە بودجەی ئەمساڵ كە تەرخانكراوە بۆ هێزی سەربازی ئەمریكا، بودجەیەكی تایبەت دانراوە بۆ درووستكردنی بەندەرێكی ئەمریكی لە ئالاسكا نزیك لە جەمسەری باكور بۆ زیادكردنی هێزی سەربازی ئەمریكا لەو ناوچەیە. داواكارییەكەی ترەمپ، پێش چەن ساڵێك، بۆ كڕینی دوورگەی گرین لاند لە دانیمارك كە دەكەوێتە جەمسەری باكور، هەر لە چوارچێوەی ستراتیژی ئەمریكایە بۆ زیاد كردنی هەژموونی خۆی لە جەمسەری باكور وڕێ گرتن وكێشە درووست كردن بۆ پلان وئامانجەكانی چین ورووسیا.

لەبەر ئەوەی ڕووسیا خۆی بە خاوەنی ئەو ناوچەیە دەزانێت وبە بەشێك لە ئاسایشی نەتەوەیی خۆی دەبینێت، دەكرێت لە ئایندەدا، تەماح وجموجۆڵەكانی چین لەو ناوچەیەدا، ببێتە مایەیی نیگەرانی ڕووسیا وتێكچوونی ئەو هاوپەیمانییە گوماناوی وناچارییەیی كە لە نێوان چین وڕووسیادا هەیە، بەڵام لە ئێستادا بۆ ئەوەی هەردوولا سوود لەو ڕێگا گرنگ ونوێیە ببینن و هەژموونی ئەمریكا لە خۆیان دوور بكەنەوە، ئەوا ناچارن بە یەكەوە هاوكاری بكەن. چونكە ڕووسیا بۆ ئەوەی ئەو ڕێگایە بكاتە ڕێگایەكی بازرگانی، پێویستی بە سەرمایەیەكی زۆرە، لە ئێستادا نیەتی. چین لە ڕووی داهات وسەرمایەوە ئەركەكە دەگرێتە ئەستۆ، لە بەرامبەردا ڕووسیا لە ڕووی سیاسی ویاساییە هاوكاری چین دەكات.

هەموو ئەم پلان وگەشبینی وترسەی چین وڕووسیا وئەمریكا پەیوەستە بە گۆڕانكارییەكانی كەش وهەوا، ئەگەر پلەی گەرما نزم بێتەوە لەسەر گۆی زەوی وجەمسەری باكور نەتوێتەوە، ئەوا ئەو پلان وئامانجانە لەناودەچن. بەڵام ئەگەر جەمسەری باكور، وەك ئەوەی چین چاوەڕێی دەكات، بەرەو تووانەوەی زیاتر بڕوات، ئەوا گۆڕانكارییەكی گەورەی جیوپۆلەتیكی وئابووری وبازرگانی لە جیهاندا ڕوودەدات وكاریگەری گەورە درووست دەكات لەسەر سیستەمی جیهانی، هەر وەها جەمسەرەكانی گۆی زەویش دەبنە گۆڕەپانی ململانێ.