سەدساڵ بەسەر دامەزراندن و یەكخستنەوەی هێزە چەكدارەكانی هەردوو دەوڵەتی عێراق و ئێراندا تێدەپەڕێت، هەردووكیان لە مانگەكانی كانوونی یەكەم و دووەمی ١٩٢١ و ١٩٢٢دا وەك سوپایەكی نوێی دەوڵەتی خۆیان ڕێك و سازكردەوە، پاش سەدساڵ و بە سەیركردنی ڕابردووی ئەم دوو سوپایە و بە تێپەڕین بە چەندین تاقیكردنەوەی نێوخۆیی و دەرەكییدا، ئەو ڕاستییە دەركەوتووە كە هەردووكیان بەتوانا و سەركوتكار بۆ سەركوتكردنی گەلانی نێوخۆی وڵات و بێتوانا و لەرزۆك بەرامبەر دوژمنانی دەرەكی.
دەستپێكێكی هاوشێوە
سوپای عێراق لە ٦ی كانوونی دووەمی ١٩٢١دا، بە سەركردایەتی كوردێكی كەركوكی كۆنەئەفسەری عوسمانی(جەعفەر عەسكەری) دامەزراندنی خۆی ڕاگەیاند. یەكەمجار لە چوار فیرقەدا خۆی ڕێكخست، دووان لە بەغدا و یەكێكیان لە كەركوك و ئەوی دی لە دیوانیە جێگیر كران، (ئەوكات هەرێمی كوردستانی ئەمڕۆ سەر بە عێراق نەبوو). یەكەمین فەوجی سوپاش ناوی ئیمام موسای كازمی لێ نرا، كە حەوتەمین ئیمامی شیعەیە و كوڕی ئیمام سادقە، لە حیجاز لە دایكبووە و ساڵی ٧٩٩.ز مردووە. سەیر لەوەدایە موسا كازم نەك سیمبولێكی سەربازی نییە و شەڕێكی نەكردووە، تەنانەت لەبەر ئارامی و عیبادەت و هێمنییەكەی، نازناوەكانی”سابیر، نەفسو زەكیە و ساڵح”ی بۆ بەكاردەهێنرا. لەوەش زیاتر وەك بنەما سوپا بە هێمای ناوەندگەرایی و سەروەریپارێزی دەوڵەت لە سەرەتای بیستەكانی سەدەی ڕابردوودا سەیر دەكرا، لە كاتێكدا ئیمام موسا لە زیندانی عەباسییەكاندا مرد كە نیشانەیە بۆ نەیاری دەزگای دەوڵەت تا لەشكرەكەی. ڕەنگە باشتر بوو ئەو یەكەم فەوجەی عێراق ناوی موختاری سەقەفی، مالكی ئەشتەر یان ئیبراهیمی كوڕی هەڵگرتایە مانادارتریش دەبوو، چونكە ئەمانە هەم شیعە بوون و هەم مێژووی سەربازی و دەڵەتمەدارییشیان لە فیقهی سیاسیی شیعەدا نكوڵی لێناكرێت.
لەبارەی ئەرتەشی ئێرانیشەوە، لە ٥ی كانوونی یەكەمی١٩٢١دا، ڕەزاخان ئەوكات وەزیری بەرگری دەوڵەتی قاجار(ئێران) بوو، یەكەمین فەرمانی سوپایی دەركرد و بڕیاری یەكخستنی هێزە پەرتەوازەكانی وڵاتی‌دا و ژاندارمیری و قوزاقی كردە یەك سوپای دەوڵەتی، یەك مانگ دوای ئەوەش واتە ١٥ی كانوونی دووەمی١٩٢٢دا، ڕایگەیاند سوپای نوێی وڵات لە پێنج لەشكردا خۆی ڕێكدەخاتەوە و لە پێنج ئیالەتی وڵاتدا جێگیری كردن.
لەدرووشمەوە تا واقیع
درووشمی سوپای شاهی ئێران، “خوا، شا و وڵات” بوو، هی ئێستاشیان ئەمەیە:” هەر هێزێك هەیە ئامادەی بكەن بۆ دوژمن” هەروەها “ئەرتەش فیدای میللەت”ە، دروشمی سوپای عێراقیش “سوپای پارێزەری وڵات”ە و نازناویان “شێرەكانی ڕافیدەینە”، بەڵام لە واقیعی مێژوویی و تاقیكراوەدا باشتر بوو هەردووكیان درووشمییان “شێری ماڵەوە و ڕێوی دەرەوە” بووایە. بۆچی؟
ئەم دوو سوپایە لە مێژووی خۆیاندا چەندجارێك تاقیكراونەتەوە، ئەلهەق هەردووكیان سەركەوتوو بوون لەوەدا كە ئاسمان و زەوییان دژی ئۆپۆزسیۆنی نێوخۆیی و نەتەوە غەیرە فارس و عەرەبەكان كردووەتە ئاگردان و مەیدانی سەركوتكاری و لەناوبردن، بەڵام بە پێجەوانەوە بۆ نموونە لەبەردەم دوژمنانی دەرەكی هەردووكیان لەساڵانی ١٩٤١دا بە چەند ڕۆژێك یان كەمتر هەرەسییان هێنا و تەسلیمی سوپای بەریتانیا بوون. ئەم دوو سوپایە بە هاوبەشی تەنها لە جەنگێكی دەرەكییدا خۆیان بە براوە دەزانن و بە خەستی و گیانانە خوێنیان دا و دژی دوژمن بەرگرییان كرد، ئەویش جەنگی ٨ساڵەی ئێران-عێراقی نیوان خۆیان بوو، كە دژی یەكتر بوو، راستییەكەی هەردووكیش تێیدا دۆڕان، یان لانیكەم هیچكامیان نەیانبردەوە.
پاش كودەتاكەی ١٩٢١ی زیائەدین تەباتەبایی و ڕەزا میرپەنج(ڕەزاشای دواتر) لە دەوڵەتی قاجار(ئێران)دا، ڕەزا میرپەنج (كە لە كۆتاییەكەیدا براوەی یەكەم هەر خۆی بوو، هێشتا نەبووبوویە شای پەهلەوی)، دەیویست سوپایەكی دەوڵەتیی و یەكپارچە درووستبكات، بۆ ئەم مەبەستە باڵیۆزی قاجار لە واشنتۆن، ڕۆژی ١٦ی كانوونی دووەمی١٩٢٣، داوا لە ئەمریكا دەكات چەند فرۆكەیەكی سەربازی پێبفرۆشێت، بەڵام ئەو وڵاتە ڕازی نابێت، بەو بیانووەی ناكرێت خۆی دامەزرێنەری كۆنفرانسی ئاشتی و داماڵینی چەك بێت و فرۆكە بداتە ئێران تا پەلاماری وڵاتانی دیكە بكات! بەڵام باڵیۆزی ئێران دەستبەجێ وتبووی: هیچ خەمیان نەبێت ئامانجی دەوڵەتی ئێران بۆردوومانی دەوڵەتانی دراوسێ نییە و تەنها بۆ سەركوتكردنی یاخیی و عەشایەر نێوخۆیە و سەپاندنی ئاسایشی ناوخۆییە! عەجەب ئامانجێك!
سوپای دەوڵەتی ئێران هەروای كرد، یەكەمین جەنگی فرۆكەسەربازییەكانی دژی دوژمنانی دەرەكی نەبوو، بەڵكو دژی كوردانی لوڕ بەكارهات و بە تووندین شێوەی سەردەم پەلاماریی خەڵكی بێدیفاعی لوڕستانیان دا و سەركوتییان كردن. ئەمە یەكەمین فڕینی جەنگی مێژووی سوپای ئێرانە كە خەڵكی خۆی تێدا لەناوبرد و لە ململانێی ناوخۆییدا خۆی تاقی و خاڵیكردەوە.
سوپای دەوڵەتی عێراقیش وەك دراوسێكەی، لە خۆپڕچەككردندا درێغی نەكرد، وەك ئەو پاش كڕینی چەند كۆپتەرێكی سەربازی و درووستكردنی هێزی ئاسمانی لە مانگی سێی ١٩٣١دا، جەند مانگێكی نەبرد لە هەمان ساڵدا بۆ یەكەمجار فرۆكەی سەربازی دژی هاوڵاتییانی خۆی و بۆ لەناوبردنی مانگرتنێكی مەدەنیانەی ساڵی ١٩٣١ (مانگرتنی بێدەنگی بەغدا) بەكاری هێنا و “سەركەوتووانە” تاقیكردەوە!
با ئەوەش جێنەمێنێت، گەرچی سوپا بۆ تەنگانە و بۆ دوژمنی دەرەكی و پاراستنی هاوڵاتیان دروست دەكرێت، بەڵام لەبەر لاوازی سوپا و ناكارایی لە تەنگانەدا، هەردوو وڵات لەگەڵ هەر كودەتایەك یان ڕووداوێكی ڕیشەییدا، دەسەڵاتدارانی متمانەیان بەم سوپایە نەبووە هێزی بەدیلی سوپایان دروستكردووە، لە ئێران سوپای پاسداران و بەسیج و لە عێراقیش جەیشی شەعبی و حەشدی شەعبی و حەشدی نیشتمانی وەك بەدیلی سوپا و بۆ تەواوكردنی ئەركی ئەنجامنەدراوی ئەوان دروستكراون.
ببینن چەند لە یەك دەچن، هەر لە مێژووی دامەزراندنەوە تا دەستێوەردانی سیاسیی و شكست تا دەگاتە پەروەردەیان.
جا سوپایەك ئەمە سەروەری و مێژووی بێت و ئەمەش دروشم و سیمبولەكانی بێت، ئەوەش ئەنجامی تاقیكردنەوەكانی بێت! بێگومان عاقیبەتی هەر ئەوە دەبێت كە هەیە، لەسەرجەم ناڕەزایەتی و خۆپیشاندان نێوخۆییەكاندا سەركوتكار و لەهەمبەر دوژمنیشدا زەلیل و دەستەمۆ.
بۆیە لەناو كولتووری زارەكی كوردیدا، بە ناهەق نییە هێندە فایلی سوپای دەوڵەت ڕەشە، دایكانی ڕۆڵەی كوردی موكریان، بە لایلایەیەك سەربازییكردنی بەزۆرییان ئاوا وێنا كردووە:
كوڕم گەورە كرد بە شەكری شاری/ ڕەزاشا دەیبا لە بۆ ئیجباری
كوڕم گەورەكرد بە شیری مەڕێ/ ڕەزاشا دەیبا پێی دەكا شەڕێ
ڕەبی ڕەزاشا تەختت وەرگەڕی
هەردی مەهدی
قەیوان گروپ
مایۆرکا سیتی جوانییەک لە دڵی سروشتدا
