كۆرۆنا و زیادبوونی دانیشتووان و كەمی خۆراك

وەك چۆن پەتای كۆرۆنا رەوڕەوەی ژیانی لە هەموو جیهان راگرت، جارێكیتر ژیان بۆ تیۆرێكی كۆنی پەیوەست بە رۆڵی پەتا لە گێرانەوەی هاوسەنگیی نێوان سروشت و دانیشتوان گێڕدرایەوە، ئەویش تیۆری زیادبوونی دانیشتوانی تۆماس ماڵتۆسی توێژەری بریتانی كە لە ساڵانی نێوان 1776 بۆ 1834 ژیاوە.

لەگەڵ ئەوەی زانایان زۆر دەمێكە ئەو تیۆرەیان بەجێ هێشتووە بەتایبەتی ئەو بەشەی كە بە جیهانی ئابوورییەوە پەیوەستە، وەلێ هەلومەرجی ئەم پەتا نوێیە و ئەو ترس و تۆقاندنەی لە ناخی خەڵكیدا چەسپاندی، وایكرد زۆر كەس بۆ ئەو تیۆرە بگەڕێنەوە و تاوەكو لێی تێبگەن و دەرسی لێوەربگرن.

لە كۆندا قسەكردن لەسەر ئەم تیۆرەی ماڵتۆس، گفتوگۆ یان ناكۆكی لێ نەدەكەوتەوە، بەڵكو لای زانایان بە پسپۆرییە جیاوازەكانیانەوە تەنانەت بە سیاسییەكانیشەوە جێی رێزو بایەخێكی زۆر بوو، چونكە شرۆڤەیەكی باشی بۆ هەژاری و بەدبەختی خەڵكی دۆزییەوە كە لەو سەردەمی ئەوی تێدا دەژیا (سەدەی نۆزدەیەم)، پاشان توانی سیاسەت و تێڕوانینی بۆ رێگرتن لێی دابڕێژێت و هەنگاوەكانی گەشەكردن دەستنیشان بكات. ئەوكات پسپۆرانی ئابووری ئەو تیۆرەیان بەڕێزەوە وەرگرت تاوەكو سودی لێ وەربگرن، ئەویش چەمكی دانیشتوانیان خستە نێو یەك لەو توخمە گرنگانەی كە پەرەسەندنی ئابووری دیاری دەكات چ بەرەو پێشكەوتن بێت یاخود دواكەوتن، واتە لە پاڵ زەوی و بەشینەوە و ئاڵووێر.

تیۆرەكەی ماڵتۆس
بە كورتی تیۆرەكەی ماڵتۆس، خۆراك كە سروشت سەرچاوەیەتی بە دانیشتوانەوە گرێدا، دەڵێ هەردووكیان زیاد دەكەن، بەڵام بە تێكڕای جیاواز، لە كاتێكدا دانیشتوان بە دوای یەكی ئەندازەیی و خۆراكیش بە دوای یەكی ژمارەیی زیاد دەكەن، لە خاڵێكدا لاسەنگیی دەكەوێتە نێوانیان، واتە دانیشتوان چیتر ناتوانن بژین چونكە خۆراكی پێویستیان دەست ناكەوێت، واتە بەرهەمی كشتوكاڵی ناتوانێ هاوشانی زیادبوونی دانیشتوان بڕوات، لێرەوە پەتا كە بەرهەمی سروشتە دروست دەبێت بۆ ئەوەی ئەو لێشاوی زۆربوونی دانیشتوانە رابگرێت و ئەو ژمارە دەهێڵێتەوە كە لەگەڵ بڕی خۆراكدا دەگونجێن!! پاشان سەرباری پەتا هەندێك ئامرازی تری بۆ زیاد كرد كە دەتوانن ئەو لاسەنگییەی نێوان سروشت و دانیشتوان راست بكەنەوە، وەك جەنگ و برسێتی و كارەساتە سروشتییەكان.

لەم سەردەمەدا، ئەو تیۆرە وایكرد، دانیشتوان ببێتە ژمارەیەكی زۆر گرنگ لای بڕیار بەدەستان، كاتێك پلانی فەراهەمكردنی ژیانێكی باشتر و جێگیر بۆ دەوڵەتەكانیان دادەڕێژن، بەبێ رۆچوونە نێو وردەكاری زۆری ئەو تیۆرەوە، گریمانەكانی دەرفەتێكی لەباریان نەك هەر بۆ پەرەپێدانی ئابووری بەڵكو بۆ دیاریكردنی ئەو ئاراستە سیاسییانەی كە حوكمی پەرەسەندن و داڕوخانی ئیمپراتۆرییەتەكانیان دەكرد، لەو مەترسیداتر، هەڵگیرسانی جەنگ و پەنابردنە بەر ئاشتی بوو، تا بەوە گەیشت هەندێك لە بیرمەندان یان سیاسییەكان لە روانگەی پەیوەندیی نێوان سروشت (خۆراك) بە زیادبوون یان كەمبوونی بە فاكتەری دانیشتوانەوە، بایەخ بە باشتركردنی نەژادی مرۆڤ بدەن ، ئەویش لەڕێی ئەو گۆڕانەی كە جەنگ و برسێتی و پەتاكان لە پێكهاتەی دانیشتوان دروستی دەكات، كە باشترین نەژادی مرۆڤ دەمێنێتەوە و لاوازەكەیشی لەناو دەچێت.

رەخنەكان لە تیۆرییەكە
ئەم تیۆرەی ماڵتۆس چ هاوڕای بیت یاخود ناكۆكی بیت، خوێندنەوەی سەردەمیانەی و گونجاندنی بۆ رەوشی ئێستا جۆرێك لە وروژاندنی لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان پێوە دیارە، كارلێكی خەڵكیش لەو تۆڕە لەگەڵیدا جۆرێك پۆپۆلیستی پێوە دیار بوو، بەوەی كارتێكی براوەی گفتوگۆی گشتیی خەڵكییە. هەروەها ئیعتباراتی خێر و شەڕی تێكەڵ بووە. بەر لە هەموو كەس لای ئابووریناسان شاراوە نییە كە ئەم تیۆرە لە ساڵانی دوای بڵاوبوونەوەی رووبەڕووی رەخنەیەكی ئێجگار زۆربووە، تا وای لێهات رەخنەكان لە خودی تیۆرەكە زیاتر بوو و دەگوترا رستەیەكی ئەو تیۆرە نییە رەخنەی لێ نەگیرابێت، بەڵام بە تێپەڕبوونی كات گریمانە و پێشبینییەكانی پشتگوێ خران، بەتایبەتی لە سایەی ئەو پەرسەندنە گەورەیەی لە بوارە جیاجیاكانی زانست بە درێژایی چەند سەدەیەك مرۆڤایەتی بەخۆیەوە بینی، هەروەها سەبارەت بەو پەرەسەندنەی كە ئەو تیۆرە سیاسییانەی حوكمڕان بوون بۆ بەدەستهێنانی هێز و دەسەڵات و هەژموون بەسەر جیهان روویاندا، رەنگە بەهۆی ئەو شۆكە توندەی كە دووچاری هەمووان بوو و زۆربەی لایەنەكانی ژیانی پەك خست و جیهانی بەو فراوانییەوە كردە شاری دێوەزمەكان.

بەبێ هیچ جیاوازییەك مرۆڤ، نەك حكومەت و دەوڵەتان، تەوەری سەرەكی ئەم قەیرانەیە كە ئەم پەتایانە دروستی كرد، مرۆڤ رووبەڕووی بوونەوەرێكی نادیار (ڤایرۆس) نەك لایەنێكی هاوشێوەی خۆی، بۆتەوە، دەستنیشانكردنێكی لەو جۆرە دیمەنەكە لێڵ دەكات لە هەمان كاتیش ترسناكیشی دەكات، ئەمەش وایكرد زۆر لە شرۆڤەكاران بگەڕێنەوە بۆ ئەم تیۆرە زۆر كۆنەی ماڵتۆس، بەوەی بە رواڵەت نزیكترینە لەم رەوشەی جیهانی تێكەوتووە، ئاسانترینیشە بۆ بیناكردنی دیدێك تاوەكو ئەم قەیرانەی پێ شرۆڤە بكەیت (پەتایەكە بە خێرایی بە هەموو جیهاندا بڵاودەبێتەوە و خەڵكی دەكوژێت).

كۆرۆنا و تیۆریەكەی ماڵتۆس
لە روویەكی ترەوە، ئەم تیۆرە لەلای ئەوانەی بەردەوام بڕوایان بە تیۆر و چەمكی پیلانگێڕی هەیە، بۆ ئەوان ئێمە لە بەردەم پەتایەكی كوشندەی بێ پێشینەداین كە ئامانجەكەی لەناوبردنی تەواوی مرۆڤە، بەڵام بە یەك ئاست هەمووی ناگرێتەوە، وەك تێبینی دەكرێت هەموو نەژادەكان ناگرێتەوە بەڵكو هەندێكیانی زۆر بە وردی كردۆتە ئامانج، وەك ئەوەی خۆی قوربانییەكانی دەستنیشان دەكات!!، رەنگە ئەمە بەڵگەی ئەوە بێت كە لایەنێك لە پشت ئەمەوە بێت، بۆ ئەوەی پێكهاتەی دانیشتوان بگۆڕێت و رێگە بە نەژادێك بدات كە بەسەر ئایندەی مرۆڤایەتیدا باڵا دەست بێت، بۆ ئەوەش دەیەوێ لەوانیتر رزگاری بێت، هەموو ئەوە بۆ خزمەتكردنی لایەنێك بێت.

ئەگەر ئیعتباراتی وروژاندن و حەز بە گفتوگۆی سەرنجڕاكێش وەلاوە نێین، ئەو هۆكارانەی ئەم تێۆرە وەك بەهانە بۆ شرۆڤەكردنی ئەم كۆرۆنا ڤایرۆسە بەكاردەهێنن، لەگەڵ گفتوگۆكردنی پێدراوەكانی ئێستادا یەك لە دوای یەك دەكەون، كە دەیانەوێ بەبێ ئەوەی هیچ حسابێك بۆ گۆڕانی كات و شوێن بكەن و بەزۆر رابردوو بەسەر ئێستادا بسەپێنن. ئەوانەی قسە لەسەر پیلانگێڕی دەكەن ئاماژە بۆ هیچ بەڵگەیەكی مادیی ئەو پیلانگێڕییە ناكەن، لەوەی چ لایەنێك ئیدارەی دەدات، تەنها لە مێشكی خۆیانەوە بەرهەمیان هێناوە، پاشان ئەمە تەنها لە چوارچێوەی بۆچوونێكدا دەمێنێتەوە نەك حەقیقەتێك. لەسەر دەستنیشان كردنی لایەنێك وەك سەرچاوەی دروستكاری ئەم قەیرانە رێك ناكەون. تەنانەت بەر لە راگەیاندنی ئەم پەتایە، هیچ كەس و لایەنێك بە دوور و نزیك بە درێژایی ساڵانی رابردوو، هەر لە پەتای ئەنفلۆنزای ئیسپانی ساڵی 1918 تا بە كۆرۆنا ڤایرۆسەكەی ئێستا دەگات، هیچ ئاماژەیەكی پێ نەداوە. ئایا ئەوانەی پێشوو ( بە ئەنفلۆنزای بەراز و سارس و ئیبۆلا و حوشترەوە) پیلانگێڕی دژ بە مرۆڤایەتی بوون بە ئامانجی هێشتنەوە نەژادێك؟!!.

لەلایەكی ترەوە، (كۆڤید 19) لە بەهێزترین دەوڵەتەوە تەشەنەی كرد، كە خاوەن باشترین و پێشكەوتووترین ئامرازەكانی تەندروستییە، هەروەها ناتوانرێ بگوترێ كە گاپێكی فراوانی لە نێوان ژمارەی دانیشتوان و خۆراكدا هەیە، تاوەكو بڵێین تیۆرە بەناوبانگەكەی ماڵتۆس راستە و دەكرێ بەسەریدا پراكتیزە بكرێت. راستە، هەر یەك لە ئەمریكا و چین یەكتریان تۆمەتبار كرد بەوەی بەرپرسی بڵاوەپێكردنی ئەم كۆرۆنا ڤایرۆسەن، هەروەها بەوەی هاوكار نەبوونە لەوەی زانیاریی دروست سەبارەت بە دەركەوتن و بڵاوەكردنی بڵاوبكەنەوە، سەرباری ئەوەش رێكخراوی تەندروستیی جیهانیشی تۆمەتبار كرد بەوەی بەلای رێیدا بردووە و هاوكاری چینی كردووە. بەڵام هەموو ئەوە بەشێكە لەو ناكۆكییە سیاسییەی نێوان ئەو دوو دەوڵەتە گەورەیەی جیهان. بە رەسمی هیچ دەوڵەتێكی تری گەورەی جیهان وەك فرەنسا و ئەڵمانیا و بریتانیا باسیان لە پیلانگێڕی نەكردووە. ئێستا بە حوكمی بوونی هۆكار و ئامرازی پێشكەوتووەوە ئاستی بڵاوبوونی پەتا زۆر فراوانتر و بەهێزترە لە رابردوو. لە سایەی كرانەوەی دەوڵەتانی جیهان بە رووی یەكتر و بزاوتی خێرای گواستنەوەی تاك بە هیچ كلۆجێك بەوانەی رابردوو بەراورد بە ئەو كاتی ماڵتۆس تیۆرەكەی نوسی ناكرێن. لەلایەكی ترەوە، جیهان لە دوای دووەمین جەنگیی جیهانییەوە، چەندین جەنگی ئیقلیمی و ناوخۆیی بەخۆیەوە بینیوە، هەروەها بڵاوبوونی برسێتی لە هەندێك دەوڵەت و ناوچەی دیاریكراو، هەموو ئەوانە نەبوونە هۆكاری گۆڕینی نەژادی مرۆڤ یان پێكهاتەی مرۆڤی بەرەو باشتر نەبردووە. بەڵێ ئەوانە دەیان هەزار قوربانی لێكەوتۆتەوە بەڵام رەوشی شارستانییان باشتر نەبوو، بەڵكو پێچەوانەكەی روویدا.

كەس نییە نكۆڵی لەو خراپەكارییەی مرۆڤ لە بەرامبەر بە سروشت بكات، بەهۆی ئەو هەڵسوكەوت و مومارەسە خراپانەی مرۆڤ دەرهەق بە ژینگە دەیكات، هەموو لە بەرامبەر ئەو كێشانە بەرپرسیارین كە بەهۆی گۆڕانی كەشوهەوا كە زیان بە تەندروستی هەموو دەگەیەنێت، بە دڵنیاییەوە ئەوە لاسەنگیی لە نێوان دانیشتوان و سروشت دروست كردووە. راستە خەڵكانێك هەبوون، چەند ساڵێكە هۆشداری بە حكومەتەكانی خۆرئاوا دەدەن سەبارەت بە مەترسی دەركەوتنی ڤایرۆسی نوێ، بەڵام دەركەوتنی ئەم كۆرۆنا ڤایرۆسە دوورترین پێشبینی كەوتنی كارەساتێك بوو وەك ڤایرۆسەكانی تر كە ماوە ماوە لەم دەوڵەت یان ئەویتر یان چەند دەوڵەتێكی نزیك لە یەك بڵاو دەبووەوە، بە شێوەیەكی سنوردار تەشەنە بكات، ئەمەش بە یارمەتی و هاوكاری دەوڵەتانی تری جیهان دەكرا بە خێرایی ئەو قەیرانە تێپەڕێندرێت، نەك وەك ئەمەی ئێستا كە كۆرۆنا ڤایرۆس زۆر بە قورسی و دڕندەیی پەلی بۆ زۆربەی دەوڵەتانی جیهانی كێشاوە.

دەبێت چی بكرێت؟
جیهان پێویستی بە كاتە تاوەكو كۆدەكانی ئەم پەتایە بكاتەوە، كە رەوشی جیهانی سەراو ژێر كردووە، بەڵام نەك بە گەڕانەوە بۆ تیۆرەكەی ماڵتۆس (زیادبوونی دانیشتوان) وەك هەندێك وای بۆ دەچن، هەروەها نەك پەنابردن بۆ تیۆری پیلانگێڕی وەك هەندێكی تر بۆچوونیان وایە، بەڵكو دەبێ لەسایەی ئەو گۆڕانكارییە گەورانەی كە مرۆڤایەتی لەگەڵ شۆڕشی چوارەمی پیشەسازیی بەخۆیەوە بینیویەتی رووبەڕووی ئەم ڤایرۆسە بێتەوە.

دەركەوت كە ئیدارەدانی قەیرانێكی لەم جۆرە، هیچ لێك تێگەیشتن و هاوكاریی نێودەوڵەتی، كەمی زانیاری و ئاڵوگۆڕیشی نەبوو، ئەمەش رووبەڕووبوونەوەی ئەم پەتایەی دواخست. وەك دەركەوت شێوازی ژیان رۆڵێكی گرنگ لە كەمكردنەوەی بڵاوبوونی و خۆبەدەستەوەنەدان دەگێڕێت. شێوازی ژیانی هەندێك لە گەلان هەیە كە دەبێ دەستبەرداری بن، ئەوەی بە خۆراك و ژیان لەگەڵ ئاژەڵاندا پەیوەستە، كۆبوونەوەی بە كۆمەڵ، هەرچەند ئەوانە دەچنە خانەی ئازادییە بنچینەییەكانەوە كە لە جاڕنامەی جیهانی مافی مرۆڤی ساڵی 1948 دا هاتووە، مەفروزە قسەی تیا نەكرێت، بەڵام بوونی هەڕەشەی تەندروستی كە دەشێ لەسایەی نەبوونی هۆشیاری كۆمەڵگەییدا پێویستی بە پێداچوونە بێت بەو شێوازەی كە زامنی سەلامەتی تەندروستیی گشتی دەكات.

گۆڕینی شێوازی ئیدارەدانی قەیرانێكی قورسی لەم جۆرە هێندە ئاسان نییە، بەڵكو پێویستی بە هەوڵی درێژ خایەنی حكومی و خەڵك و نوخبەش هەیە، بەڵام مرۆڤایەتی باجێكی زۆر قورسی لە بەرەنگاریی ئەم پەتا نوێیە دا، ئەمیش زەرورەتی ئەنجامدانی گۆڕانكاری دەخوازێت، چونكە تاوەكو ژیان لەسەر ئەم هەسارەیە بوونی هەبێت ئەم پەتایانەش هەر جارەو بە ناوێكە پەیدا دەبن.

فەیسەڵ عەلی

قەیوان گروپ

 


مایۆرکا سیتی جوانییەک لە دڵی سروشتدا