وەزیری دەرەوەی نوێی ئەمریكا

ناوی ئەنتۆنییە، هاوڕێكانی پێی دەڵێن تۆنی. بە قسەی سەمەنتا پاوەر بێت تازە مناڵیان بووە. لە كۆتایی مانگی یەكی ساڵی ٢٠١٧دا لە ڕۆژنامەی نیورك-تایمز ئیدۆتۆڕیاڵێك دەنوسێت داوادەكات كە ئەمریكا دەبێت پەیەدە چەكدار بكات. چەند مانگێك لەمەوپێش لە دیدارێكدا پەیوەندی نیوان ئەمریكا و توركیا و بە پەیوەندییەكی پڕ لە ئالانگاری لە قەڵەم دا.

ئەگەر سێنات ڕەزامەندی لە سەر بدات ئەنتۆنی بلینكن دەبێتە وەزیری دەرەوەی ئەمریكا. بە دیدی چاودێری جیوپۆلەتیكی ناسراو ئیان برێمەر هەڵبژاردنی وەزیری دەرەوەی لە لایەن سەرۆكەوە دەرخەری تێگەیشتن و بایەخ پێدان یان بایەخ پێنەدانی سەرۆكە بۆ ئەو پۆستە.

دەكرێت ئەم دیدە لە پەیوەندی نیكسۆن و فۆرد بە كیسنجەرەوە بخوێنرێتەوە، بۆشی باوك بە جەیمس بەیكەرەوە، ئۆباما بە كلینتۆنەوە.

هەندێك جار كایەی دیپلۆماسی بۆ دوورخستەوەی كەسێك بە كاردێت، بە تایبەتی لە باڵوێزیدا. بۆ نمونە نوخبەی سیاسی پاریس حەزیان بە سیگۆلین ڕۆیال نیە، بۆیە كردیان بە باڵوێزی فەرەنسا لە كیشوەری بەستەڵەكی باشور، ئەنتارتیكا. ئەویش لە داخاندا كتێبێكی دەربارەی خیانەتە ناكۆتاكانی كۆشكی ئیلێزی نوسی. مادەم باسی فەرەنسامان كرد، با باسی ئەوەش بكەین كە ئەنتۆنی بلینكن فەرەنسی زانە. باوە پیارەی ئەو فەرەنسی زمان بوە. باوەپیارە بە زمانی فەرەنسی بو-پێغ، یانی باوكی جوان.

باوەپیارە ئەو كەسەیە كە دوای جودابونەوەی دایك و باوكی بایولۆجی دەبێتە مێردی دایك. لە نێو كورددا وێنەیەكی ترسناك هەیە بۆ باوەپیارە و باوەژن. كە لە ساڵی ١٩٧٠باوانی بایولۆجی تەڵاق لەیەكتر دەسێنن، دایكی شو دەكات بە سامۆئێل پیسار و پاشان كۆچ دەكەن بۆ پاریس. پیسار كەسایەتیەكی ناسراوە لە دونیادا، لە كامپی نازییەكانەوە دەگاتە ڕاوێژكاری كۆشكی سپی، لە سەردەمی كەنەدیدا.

لە هارڤەرد نامەی دوكتۆراكەی دەنوسێت. لە زۆر جێگا و ناوەندی دونیادا كاردەكات. دەبێتە هاوڕێ و هاوەڵی تۆنی. چاودێرانی ئەم ڕوداوە لە ژیانی ئەودا بە هێند وەردەگرن بۆ سەر لە قاڵبدانی دیدی سیاسی.

باوەپیارە جولەكەكەی ڕەنگە كاریگەری هەبێت لە سەر ئەوەی كە بەهێز دەبێت هاوكاری لاواز بكات. ئەمەش بنەمای دیدی دەستێوەردانە. دەستێوەردان چەمكێكی ئاڵۆزە، لە ئاستی نێودەوڵەتیدا تەواو بە پێچەوانەی چەمكی سەروەریی وێستڤیلیاییە. هەموو كوردێك لە نەوەدەكان ژیابێت لە بیری دێت عدم التدخل فی الشو‌ون الداخلیە، یانی چی.

گۆڕینی سەروەری دەوڵەت لە پاش وێستڤیلیا زۆر بە سودی كورد شكاوەتەوە. یەكێك لە ترسەكانی من لە سەر هەڵكشانی چین، وەك زلهێزێكی، گەڕانەوەیە بۆ سەروەریی وێستڤیلیایی. تۆنی دۆستی نزیكی بایدنە، ئەو كەسەیە كە بایدن بە go-to-guy وەسفی دەكات، بە مانای ئەوەی ئەو كەسەیە كە هەرچیت پێویست بوو بچۆ بۆ لای. لە كوردەواریدا دەڵێن چاوی ماریشی لایە. هەرچەندە تۆنی بیرۆكراتی سەردەمی ئۆبامایە بەڵام تەواو ئۆبامایی نیە. كاتێك ئۆباما لە لێدانی سوریا كشایە لە كاتی بەكارهێنانی چەكی كیمیاویی، تۆنی دژی بوو و ووتی، هێزی گەورە كەس فریو نادات، یان قسەی بەلاش ناكات، بڵەف.

تۆنی ئایدەلۆجی نیە، وەك سەمەنتانیە. بەڵام خاوەن دونیابینیە. سەمەنتا ئافرەتێكی بەهێزە و یەكێكی ترە لە دۆستانی كورد. لە سەرەتای یەكەم كەمپەینی ئۆبامادا باوەشمان بە یەكتردا كرد، كاتێك سەردانی زانكۆكەمانی كرد. تۆنی بڕوای بە هاوپەیمانی گلۆباڵە. بەو پێیە ئەمریكا دەگەڕێتەوە بۆ دروستكردنی هاوپەیمانی بۆ ڕوبەڕوبونەوەی هەر كێشەیەك. ئەمە ڕەنگدانەوەی دیدی بایدنیش خۆیەتی.

كارێك كە بلینكن دەبێت كاری لە سەر بكات گەڕانەوەی هەیبەتە بۆ وەزارەتی دەرەوە. مام ترەمپ بڕوای بە وەزارەت و ئەو شتانە نەبوو. ئەو تێگەیشتنی وەهابوو، كە خۆی نەبێت كەس هیچی پێناكرێت و ئەوەی بە خۆی دەكرێت بە كەسی تر ناكرێت. ئەمەش دەرئەنجامی ئەوەبوو كە وەزارەتی دەرەوە، وەك وەزارەتەكانی حكومەتی هەرێمی لێهاتوو، بودجەی زۆری بڕابوو، پلەی كەس بەرز نەدەكرایەوە. بە جۆرێك گۆڤاری ئەتلانتیك لە ساڵی ٢٠١٧ نوسیبوی كە زۆربەی كارمەندان كاریان بۆ ناكرێت چونكە نیگەرانی پۆستەكانیان. بلینكن دەبێت ئەمانە بگۆڕێت و ڕەنگە ئەو دیپلۆماتانەش بهێنێتەوە كە ترەمپ لەبەر جیاوازی بیروڕا دەریكردن. تۆنی لە ژینگەیەك و خێزانێكەوە هاتوە كە هەموان لە پێگە باڵاكانی حكومەتدا بوون. باوكی باڵوێزبوو، خێزانەكەی لە كۆشكی سپی كاری كردوە بۆ هیلەری لە كەمپەینی هیلەریدا یەكتریان ناسی و هیلەری چوەتە شاییەكەیان. پاشان كار بۆ بایدن دەكەن. بەڵام ئۆباما دانوی لە گەڵ تۆنیدا نەدەكوڵا. لە دوا كتێبیدا تەنها دووجار باسی دەكات.

ئۆباما ڕۆشنبیربوو، بەڵام خاوەن ئەزمونی دەرەكی نەبوو، ئەمەش وەهایكرد كە بایدن و بایدنییەكان كاریگەرییان هەبێت. وەك ڕۆشنبیرێك ئۆباما بە خێرایی و دەستوبرد كاری نەدەكرد، زۆر لایەنی كێشەكانی دەبینی و بڕیاردان بۆی ئاسان نەبوو. لە نێوان كورد و جولەكەدا هاوشێوەییەكی زۆرهەیە، لە نێوان هۆلۆكۆست ئەنفالدا هاوشێوەیی زۆر هەیە. بەڵام ئەنفال چونكە بە زۆری خەڵكی لادێی هەژار قوربانی بون، نەبوەتە بنەمای ئەخلاق و دونیابینی. لە هەمانكاتدا ئێمە توانای ڕامان لە ڕوداوەكانی خۆمان زۆر كەمە. چینی بە ناو بیرمەندی ئێمە بە زۆری قەڵەمی شەڕی ناوخۆن. بەڵام بلینكن تەنها كەسێك دەبێت لە بڕیاری سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا.

سیستەمی بڕیار لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا تەنها لە دەستی وەزیر و یەك وەزارەتدانیە، بەڵكو هێز و لایەن و بەرژەوەندی زۆر بڕیار لە سەر ئەو بوارە دەدەن. سی ئای ئەی، تیمی ئاسایشی نیشتمانی ئەمریكا، پەنتاگۆن، تەنانەت ناوەندێكی وەك سینتكۆم، بە تایبەت لە پەیوەندی بە كوردەوە، لۆبییەكان، سێنات و لیژنەی پەیوەندییەكانی دەرەوە، میدیا، لە سەروی هەمویەوە سەرۆك. سەرباری ئەم هەموو ئاڵۆزی و تێكچراژانە لە نێوان ناوەند و دەزگاكانی ئەمریكادا هەمیشە كێبڕكێ هەیە. بەڵام ئەوەی كاریگەریی لە سەر هەموو زیاترە دۆخی ئەمریكا و جیهانە. وەك دەبینرێت دونیا چاوەڕێی ئەوەیە ئەمریكا بگەڕێتەوە بۆ دۆخی جارانی. لە هەمانكاتدا خەڵكی ئەمریكاش، بە تایبەتی دەنگدەرانی كۆمارییەكان چاوەڕێی ئەوەن كە ئەمریكا بگەڕێتەوە بۆ دۆخی جارانی.

لە نێوان ئەم دوو گەڕانەوەیەدا جیاوازییەكی زۆر هەیە. بەڵام ئەوەی هاوبەشە ئەوەیە كە هەردوو خوازیار و پیادەكەری سیاسەتی نۆستالیجیان. گەر سەرنجێك لە دروشمەكانی ترەمپ بدەیت گرنگترین وشە تیایدان دوبارە و جارێكی تر بون. ئەم وشانە ئاماژەن بۆ گەڕانەوە بۆ سەردەمێك لە ڕابوردودا.

بایدن ناتوانێت ئەمریكا بگەڕێنێتەوە بۆ ئەمریكای جاران. بەڵام دروشمی ئەمریكا پێش هەموانیش كۆتایی دێت، چونكە ئەو دروشمە لە ئەنجامدا یانی ئەریكا بە تەنها. ئەمە لە گەڵ بلینكن و بایدنیدا ناگونجێت. بلینكن لەو نوخبە لیبرالە باڵایەیە كە چوتە هارڤەرد و دونیای دیوە و ژیانێكی دەوڵەمەند و پڕ لە كەسایەتی گەورە ژیاوە، حەزی لە مۆسیقایە و وەها پەروەردە بوە كە دەوڵەتمەدار بێت. ئەم نوخبەیە لە لایەن زۆرێك لە خەڵكی ئەمریكاوە بێزراون. وەهایان دەبینن كە لە بڵقێكی داخراو و دابڕاو لە دونیادا دەژین و ئاگایان لە هەژاران نیە. ئەم ئاڵۆزییە یەكێك دەبێت لە فشارە گەورەكانی سەر سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا لە سەردەمی بایدندا. پرسی ئەوەی سیاسەتی دەرەوە بۆ كێ؟ پرسێكی گەورەیە. بۆ تێگەیشتن لێی دەبێت هەندێك لە كارە ڕادیكاڵەكانی ڕۆبەرت ڤیتالیس بخوێنینەوە، ئەوە بۆ كاتێكی تر.

بلینكن بۆ كورد باشە. بەڵام كورد دەبێت كاری زیاتری بۆ بكات و زەمینەی ئەوە برەخسێنێت كە بتوانێت لە باشییەكانی سودمەندبێت. بایدنییەكان واقیعی و پراگماتیكن، ئەمە هەمیشە بۆ كورد سودمەند نیە، چونكە پرسی كورد پێویستی بە سەركێشی و دژایەتی هەیە. بۆیە نابێت پشتی لێبكەینەوە.

سەردار عەزیز