ئێران بێلایەنێكی دۆڕاو

لە جەنگی قەرەباخدا ئێران بێلایەنی هەڵبژارد و هەڵوێستی نەرمی نواند، بەڵام وەك بڵێیت مێژووی هاوچەرخی ئێران، بێلایەنی لێنەیەت یان لێی قبوڵ نەكەن، لە جەنگی ٤٥ڕۆژەی قەرەباخدا ڕاستە ئێران خاك و سەروەریی پێشێل نەكرا، بەڵام زیانە ئاییندەییەكانی هێندە زۆرن كە ڕەنگە جەنگەكەی لە ئاییندەدا سەختر نەبێت لە جەنگی خاك یان ململانێ گەرمەكانی لە كەنداو و عێراقدا. جەنگی قەرەباخ یادەوەری دوو جەنگی جیهانی(یەكەم و دووەم) هێنایەوە یادی ئێرانییەكان، تاران لە هەردوو جەنگەكەدا بێلایەنی ڕاگەیاند و زیانمەندترین وڵاتیش لە ناوچەكەدا دەرچوو، ڕاستە بێلایەن بوو بەڵام هاوپەیمانانی وەك بەریتانیا و ڕووس خاكەكەیان بەكارهێنا، ئابووریی، سەروەریی و سیاسەتی ئەو وڵاتەیان بە جۆرێك شكان تا ئەمڕۆش ئێرانییەكان یادگاریی هەرەتاڵی مێژووی هاوچەرخیان لێی دەڕوانن.

جەنگێك فراوانتر لە قەرەباخ
هیچ كات هێندەی جەنگی قەرەباخ, ئێران، كەم جووڵە و بێلایەن نەبووە، لە جەنگێك كە ڕێك لە پشتسەریدا هەردوو دراوسێیكەی (ئەرمینیا و ئازەربایجان)بە گژیەكداچوون، ئەوەی یەكەمیان دۆستێكی دێرینی ئابووری و دووەمیشیان برایەكی ئایینی و هاومەزهەبی شیعەی دوانزەئیمامی. ئێرانێك لەسەر سوریا، لوبنان، یەمەن و عێراق قسەی یەكەم نەكات شەركی قسەكەری یەكەمە لە داڕشتنی سیاسەت و جەنگی ئەو وڵاتانەدا، بەڵام لێرەدا بێدەنگ.

وا جەنگەكە بەڕێژەیەكی بەرچاو بە قازانجی ئازەربایجان تەواو دەبێت. بەڵام لە گۆڕەپانی سیاسییدا تەنها باكۆ و ئیرەوان نەجەنگاوون، ئانكارا و تاران و مۆسكۆش بە جۆرێك بەشداری جەنگەكە بوون، توركیا هەر زوو ئەمەی نەشاردەوە و بە ئاسمان و زەوی و هەژموونی، داكۆكییەكی “توركانەی” لە ئازەرییە هاونەتەوەكانی كرد، كۆی توانای مرۆیی و سیاسیی خۆشی هەبوو خستییە گرەو و لە شامەوە بیگرە تا لێوارەكانی دەریای ناوەڕاست، هەرچی پرۆتوركیی ناتوركیش بوو خڕی كردەوە و خستنیە نێو جەرگەی جەنگە گەرمەكەی قەرەباخ.

مۆسكۆش كە هەم لە درواسێ و پارچە جیابووەوەكانی خۆیدا پریشكی سیاسیی و ئابووریی جەنگەكەی بەركەوت و هەم هەندێ وردە حسابیشی لەڕێی جەنگی قەرەباخەوە لەگەڵ توركیا و ئەرمینیا و ئازەریدا ساغ كردەوە.

بۆ ڕووسیا گرنگە كەمترین ئاژاوە هەبێت لە قەوقازدا، چونكە خۆڵەمێشی هەندێ ململانێی ئاییندەیی قەوقاز موژدەیەكی خۆشیان بۆ مۆسكۆ پێی نییە و بریسكەكانی ئەو ململانێێەش تاڕادەیەك سێ لای تەنیووە.

مۆسكۆ دەمێكە لە سەرۆكوەزیرانەكەی ئەرمینیا نیگەرانە، چونكە مەیلێكی ڕۆژئاوایی و سووككردنی هاوپەیمانێتی لەگەڵ مۆسكۆدا هەبوو، ئەمەش نیگەرانی بۆ پۆتین درووست كرد و لە جەنگی قەرەباخدا بە بێلایەنی خۆی، وانەیەكی تووندی بە ئیرەوان دا، هاوكات بەهۆی توركیا و پشتنەگرتنی ئەرمینیاشەوە، تا ڕادەیەك دڵی ئازەرییەكانیشی هێنایەوە كە هەر لە سەرەتای جیابوونەوەی نەوەدەكانی سەدەی ڕابردووەوە پشتی لە مۆسكۆ و ڕوو لە واشنتۆن و ئەنكەرە و تەلئەبیب بوو.

دوو شیعەمەزهەبی ناجۆر
بەڵام بۆ ئێران دۆخە زۆر سەخت تەواو دەبێت، ئەو بێلایەنێكی ناچاریی هەڵبژارد.
ئازەربایجان دراوسێیەكی باكووری ستراتیژییە، هاومەزهەبییەتی، بە بەشێك لە ئێرانی كولتووری و وڵاتانی نەورۆزی دەزانێت، بەڵام كێشەكە ئەوەیە سیاسەتی گشتی ئازەربایجان لە تەمەنی زیاتر لە چارەكە سەدەیی خۆیدا پراگماتیك، واقیعییتر بووە و پشتی لە كارتی مەزهەبی شیعەگەریی و نەورۆزیی كرد و بە بەكارهێنانی كارتی نەتەوەیی(ئازەریی)-ڕۆژئاواگەریی و دۆستایەتی ئیسرائیل دەرگای لەگەڵ ئێراندا لە نەوەدەكانەوە داخست، ئەمە یارییەكی ئاگرین بوو، لەنێوان دوو بەرداشدا (ڕووس و ئێران)، خۆی گەیاندە ئانكارا و بە دۆستایەتی ئەو ڕێگای ئابووریی(وزە)، ڕێگای سیاسەتی نێودەوڵەتی و بەرژەوەندیگەرایی بەڕووی خۆیدا كردەوە. توركیا لە نێوان فشاری ڕووس و ئێراندا بە تاڵەمووی سنوورەكانی، ئازەربایجانی نزیككردەوە لە ئیسرائیل، ڕۆژئاوا و ئەمریكا. بە جۆرێك ئێستا سەرەڕای شوناسی شیعەگەریی، هاوپەیمانی یەكەمی واشتنتۆنە لە ناوچەكەدا.

لێرە ئەوەی رۆڵ دەبینێ شوناس نیە پێچەوانەی ئەو ئیدیعایەی كە وڵاتە كاریگەرەكان مەزهەب و ئاین و ئایدۆلۆژیا دەكەنە كارت بۆ دەستێوەردان، لە شەڕی قەرەباغدا مەسیح و موحەممەد قوربانین، ئیسلام و مەسیحیەت شوێنگۆڕكێیان كردوە، ئاخر ئەگەر ئاین كاریگەر بوایە دەبوو توركیا و ئێران لە پشتی ئازەربایجانی موسڵمان و روسیا و ئەمریكاش لە پشتی ئەرمینیا بوونایە.

لە نەوەدەكانەوە، لەسەر ناوچەی جێناكۆكی قەرەباخ، هەردوو وڵات شەڕی سارد و كەم كەم گەرمیش بەڕێوە دەبەن. ئەم جەنگە ساردە چارەكە سەدەییە بوویە جەنگی گەرم و تاڕادەیەك یەكلاكەرەوە. دیارە ئەمە قوربانی گۆڕەپانێكی تری ئاگر و دیاری بلۆكبەندی ئێستای دنیای سیاسەتە و بەشێكیش دەبن لە گۆڕانكاریە چاوەڕوانكراوەكان یان ئەگەر راست بێت “سایكس-بیكۆی نوێ”. شەڕی قەرەباخ وەك یەمەن، لوبنان، عێراق و سوریا نیە كە شوناسە مەزهەبییەكان ڕوخساری ململانێكان بن، لێرە بلۆكبەندی جیهانی و بەرژەوەندیەكان ڕوون و ئاشكران، ئاین و مەزهەب و یادەوەریی مێژوویی ناوچەكەش جۆرێك لە قوربانی و فەرامۆشكراوە. چونكە ئازەربایجانی ئیسلامی شیعەمەزهەب، پشتیوانی لە بلۆكی ئەمریكا-ئیسرائیل و توركیای سوننە وەردەگرێت، ئەرمینیای عیسایی پەناگەكەی كە پێشتر ئێرانی شیعەمەزهەب و مۆسكۆ بوو. ئێستا ئیتر ئازەربایجان وەك نەوەدەكان نییە تەنها خەمی مانەوەی بێت، پێش پەلاماردان و گێڕانەوەی ئەو ناوچانەی كە بانگەشەیان بۆ دەكات، هەڵوێستی جیهانی بەلای خۆیدا ساف كرد و لە یەككاتدا ئێران و ڕووسیای بێلایەن ڕاگرت، ئەمریكای بە بێدەنگی هێشتەوە، توركیا و فرۆكە بێفرۆكەوانەكانی و گرووپە توندئاژۆ هاوپەیمانەكانی توركیاشی لە سووریا بە چڕیی هێنایە مەیدانەكە. ئیسرائیلیشی لە ڕووی سەربازیی و سیاسییەوە بەكارهێنا و كردییە جەنگاوەرێكی نێو ململانێی قەرەباخ. لە ڕاستییدا ئەم یارییەی عەلیێفی سەرۆكی ئازەربایجان، تێكۆشان و تەقەلاكانی ئەتاتوركی باوكی توركیای نوێی لە دەیەی بیستی سەدەی ڕابردوودا هێنایەوە بیر، كاتێك بەشێوەیەكی ئاڵۆز و چڕ مانۆڕە سەربازییەكانی ئەنجام دا و خاكی توركیای لە مەترسی لەناوچوون و لە چنگی بەریتانیا، یۆنان و فەرەنسا دەرهێنایەوە.

ئێران؛ بێلایەنێك بە تامی دۆڕان
گەرچی ئێران بێلایەن و دڵۆپێك خوێنی لە جەنگەكەشدا خەسار نەكرد، بەڵام زۆرجار بێلایەنی كشانەوە و ناچارییە و تامی دۆڕان دەبەخشێت. بۆچی ئێران زیانمەندی جەنگی قەرەباخە؟

لە ئێستادا فشارەكانی واشنتۆن لەسەر تاران لەوپەڕیدایە، كۆرۆنا یەخەی ئابووریی و ژینگەی ئێرانی چەقاندووە، دەستی وەك جاران لە سووریا و عێراق كراوە نییە، وا دۆخی سنوور-ئاسایشیی-سیاسیی لای باكووریشی گۆڕانی بەسەردا هات و چی¬تر وەك سێ دەیەی ڕابردوو نامێنێتەوە

– لەم جەنگەدا ئێران دۆستێكی سیاسیی و ئابووری خۆی(ئەرمینیا) كە باش بەكاری دەهێنا دژی تورك و ئەمریكا و ئیسرائیل، وا بە دۆڕاوی لە جەنگی قەرەباخ دەچێتە دەرەوە و بەمەش بنكەی هاوكێشەكانی ململانێی ئێران گۆڕانی بەسەردا دێت چی دیكە ناتوانێت بە هەمان قەبارە نەرمەهێز و توندەهێزەكانی لە ئەرمینیا بەرامبەر باكۆ و ئەنكارا بەكار بهێنێت.

– ڕوسیا بە هاوبەشی توركیا، بە گرتنەدەستی جڵەوی ئاگربەست و ڕێكككەوتنی جەنگەكە ئێرانی پەراوێز خست، ئەمەش تاڕادەیەك هاوشێوەی جەنگی سوریای لێهات، كاتێك ئێران سەرەتا قسەكەر و پشتیوانی یەكەمی بەشار ئەسەد بوو، بەڵام پاشتر بە هاتنی مۆسكۆ بۆ نێو جەنگەكە، هێدی هێدی ڕووسیا لەگەڵ توركیادا مێزیان كردەوە یەك و ئێرانیان پەرواێز خست لە بڕیار و دابەشكردنی كێكی پاراستنەوەی خاكی سوریادا.

– توركیا بە پشتیوانی ڕاستەوخۆی لە ئازەربایجان، چیتر كارتەكانی دەستی بەرامبەر ئێران بەهێزتر دەبن و لەلایەك مەسەلەی برایەتی ئازەریی-تووركی و وروژاندنی كارتی نەتەوەیی، لەلایەكی دیكەوە دەتوانێت باجگیری زیاتری سیاسی وەدەست بهێنێت و لە ڕووی ئابووریی، بازرگانی و وزەشەوە بە كۆمەكی ئازەربایجان موزایەدە و هەڕەشەی پتر لەسەر تاران بسازێنێت.

– مەترسیەكی دیكەی ئاسایشیی-سیاسیی بۆ ئێران، بریتییە لەو گۆڕانكارییە جیۆپۆلەتیكی و ئابووریی و سنووریانەی باكوری ئێران، بەهۆی سەركەوتنی ئازەربایجانەوە و دەستخستنەوەی بەشێكی سنووری لەگەڵ ئێراندا كە پێشتر بەدەست ئەرمینیا بوو، بەڵام ئێستا لەدەستی باكۆدان. ئەمە ئێران ناچار دەكات هەم بە سیاسەتی خۆیدا بچێتەوە و هەم نیوەی فۆكەسی لە ناوچەكانی كەنداو، عێراق، یەمەن و لوبنان وەرچەرخێنێ بەرەو باكوری وڵاتەكەی، كە پێشتر بەهۆی ڕوسیا و ئەرمینیاوە لێی دڵنیا بوو.

– خاڵێكی دیكە، پشتیوانی ئیسرائیل و بوونی باڵێۆزەكەی لە باكۆ، بۆ لەمەودوا ئیتر ئیسرائیل وەك دۆستی تەنگانەی ئازەربایجان، وەك دراوسێیەكی باكووری ئێران لە ڕێی خاكی ئازەربایجانەوە دەردەكەوێت و بۆ ئاییندە مەترسی ئەمنی-سیاسی و ستراتیژی جێدەێڵێت.

-لەوەش بترازێ هەبوونی گرووپە توندڕەوە سوورییەكان و ئیسلامییە جیهادییەكان كە زۆرینەیان سوننەن و توركیا بە بیانووی پشتیوانی باكۆی هێنانیە قەرەباخ، ئێرانی نیگەران كردووە و دوور نییە بۆ ئاییندە، هەڕەشەی تیرۆر و تۆقاندن لەناوخۆی ئێران و سنورەكانیدا زیاتر بكەن.

– لە ناوخۆشدا، بە غرووری براوەی ئازەری مەترسیی بۆ ئاسایشی نەتەوەیی دروست دەكات، دووەمین نەتەوەی ئێران ئازەریەكانن، هەم پێكهێنەریی سەرەكی كولتووریی وهەم لە پێگە ستراتیژی و سیاسیی و سەربازییەكانی ئەو وڵاتەدا خاوەن هەژموونن، بەهۆی جەنگی قەرەباخەوە مەیلی ئازەریی ئازەرییەكانی نێو ئێران بووژایەوە و بۆیە نەیتوانی وەك ساڵانی ڕابردوو ڕاشكاوانە لە پشتی ئەرمینیا بووەستێت، ئەم هەڕەشەیە لەمەودوا كاریگەرتر دەبێت و چەندین بزووتنەوە و جوڵانەوەی نێو ئێران و توركی و ئازەربایجانیش لە چالاكیدان بۆ یەكخستنەوەی ئازەریی و توركەكان و سازاندنەوەی “ئازەربایجانی مەزن”، ئەمە ڕایەڵەیەكی هەستیاریی پرسی ئاسایشیی نەتەوەیی ئێرانە و دوور نییە ببێتە كارتێكی مەترسیدار و كاریگەر كە مل و قۆڵی سیاسەتی گشتی ئێران لە ناوخۆدا خوار بكاتەوە.

بەمشێوەیە دەردەكەوێت، گەرچی بە هەڵوێست و سیاسەتی ڕەسمی ئێران بەشداری جەنگ نەبووە، بەڵام بە ئەنجام و لێكەوتەكانی پشكی زیانەكانی ئێران كەم نین و ئاییندەیەكی دڵنیا لەبەردەم تاراندا نییە.

هەردی مەهدی