رۆژانە لە لایەن بەشێك لە پەرلەمانتاران و میدیاكانەوه، زانیاری و داتا لە بارەی دۆخی ( دارایی هەرێمی كوردستان ، ناوەڕۆكی رێككەوتنی هەرێم و بەغدا، چۆنیەتی ناوەڕۆكی گرێبەستە نەوتییەكان و قەرزەكانی سەر هەرێمی كوردستان و ژمارەیەكی دیكەی داتا و زانیاری) دەخرێنەڕوو، كە زۆرێك لەو داتایانە بوونەتە بە لارێدان و زۆرجاریش وەرگر و خوێنەر نازانێ حەقیقەتی بابەتەكان چۆنە.
بۆ ئەوەی بەرچاو روونتر بن لێرەوە كۆمەڵێك داتا و زانیاری بەشێوەی سەرە قەڵەم دەخەمەڕوو، كە لە ئەنجامی بە دواداچوون دەستم كەوتووە بەم شێوەیە :
*گرێبەستە نەوتییەكانی هەرێمی كوردستان لەڕووی ناوەڕۆكەوە یەكێكن لە باشترین جۆری گرێبەستە جیهانییەكان، بەڵام بەهۆی ئاڵۆزی و قوڕسی تێگەیشتن لە ناوەڕۆكەكەی لە لایەن بەشێك لە ئەندامانی پەرلەمان و خەڵكانی پسپۆڕ، زۆرجار ناوەڕۆكی ئەو گرێبەستانە بەشێوەیەكەی هەڵە و ناڕوون دەخرێنەڕوو.
باس لەوەدەكرێت بە پێی گرێبەستەكان قازانجی ئەو كێڵگە نەوتیانە لەسەدا 80 بۆ كۆمپانیاكانە و لە سەدا 2ی بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستانە، بەڵام لە راستیدا بەم شێوەیە نییە، بەڵكو بەجۆرێكی دیكەیە. بۆ نموونە گرێبەستییە نەوتییەكانی عێراق بەشێوەیەك هەر كێڵگە و فیلدێك كاتێك دەدرێت بە كۆمپانیا و گرێبەستی لەگەڵ دەكرێت، حكومەتی عێراق لە بڕی گەڕان و دۆزینەوەی نەوت بڕێك پارە دەدات بە كۆمپانیاكە، لە حاڵەتی دۆزینەوە و نە دۆزینەوەی نەوت ئەو كۆمپانیایە پارەی خۆی وەردەگرێت و پاشان كۆمپانیاكە كێڵگەكە رادەستی حكومەت دەكاتەوە ( گرێبەستەكە شێوازی كۆنە) . هەرچی گرێبەستە نەوتیییەكانی هەرێمی كوردستانە كۆمپانیا هیچ بڕە پارەیەك وەرناگرێت، بەڵكو دوای دۆزینەوەی نەوت لە كێڵگەكە قازانجی گەڕان و دۆزینەوەكە وەردەگرێت بە رێژەی لەسەدا 20 بۆ حكومەت و سەدا80 بۆ كۆمپانیایەكە. كاتێك كۆمپانیاكە نەوت نەدۆزێتەوە هەرچی خەرجی گەڕان و دۆزێنەوەیە لە ئەستۆی دەبێت و شوێنەكە جێدەهێلێت و هیچ تێچووەك لەسەر حكومەت ناكەوێت زۆرجاریش كۆمپانیاكە لە نیوەی گەڕانەكە بەشی خۆی دەفرۆشێت، بەڵام ئەگەر كۆمپانیایەكە نەوتی دۆزیەوە ئەوكات كۆمپانیاكە لە سەدا هەشتای خەرجی گەڕان و دۆزینەوەی نەوت لە حكومەتی هەرێم بە رێژەیەكی دیاریكراو بە مانگانە دوای دەرهێنان و فرۆشتنی نەوت وەردەگرێت؛ واتە لەو كاتەی دەست دەكرێت بە دەرهێنان و فرۆشتنی نەوت، پارەكە دەدرێت بە كۆمپانیاكە تاوەكو خەرجی و تێچووی گەڕان و دۆزینەوەكه تەواو دەبێت، بەڵام كێڵگە نەوتییەكان هەر موڵكی حكومەتی هەرێمە و كۆمپانیایەكە بۆی نییە مامەڵەی پێوە بكات.
*حكومەتی هەرێمی كوردستان لەماوەی ساڵانی رابردوودا، بەهۆی قەیرانی دارایی پارەی پێشەكی فرۆشتنی نەوتی هەرێمی كوردستانی لە كۆمپانیای رۆزنەفت و كۆمپانیایەكی ئەمەریكی- ئیسرائیلی و چەند كۆمپانیایەكی دیكە و توركیا وەرگرتووە بە سعری ئەوكاتی رۆژ بەبێ زیادە، كە لە ئێستادا بڕی ماوە لەو قەرزە 3 ملیار و 500 ملیۆن دۆلارە. حكومەت لە بڕی ئەو قەرزانە مانگانە به رێژەیەكی كەم و دیاریكرا و بەشێك لە نەوتی هەرێمی كوردستان دەدات بەو كۆمپانیا نەوتیانە، تاوەكو تەواو بوونی قەرزەكان، بەڵام ئەو قسەیە راست نییە كە دەڵێت تەواوی نەوتی هەرێم بۆ سێ بۆ چوار ساڵ فرۆشراوە.
*هۆكاری كەمی نرخی نەوتی هەرێم و كەمی داهاتی مانگانەی بۆ چەند هۆكارێك دەگەڕێتەوە كە بریتین لە :
1. جۆر و كوالیتی نەوتی هەرێم (API) باش نییه، بۆیە بە نرخێكی كەمتر دەفرۆشرێت.
2.بەشێك لە هەناردەی نەوتی هەرێم، كە رۆژانە (450) هەزار بەرمیل نەوتە دەدرێتەوە بە قەرزی پێشەكی فرۆشتنی نەوت.
3.بەشێكی داهاتی نەوت دەدرێتەوە بە شایستەی كۆمپانیاكانی نەوت لە بڕی دەرهێنان.
4. بەشێكی داهاتی نەوت دەرێتە كرێی گواستنەوە لە بۆڕی ناوخۆی هەرێم ( كە لەسەدا 60ی هی كۆمپانیای رۆز نەفتە و لەسەدا 40ی هی كۆمپانیای كارە) بەشێكی دەدرێت بە كرێی بۆڕی لە سنووری توركیا ( كە هی كۆمپانیای بوتاشه).
5. كڕیاری نەوتی هەرێم بە نرخێكی كەمتر نەوتی هەرێم وەردەگرن، لەبەرامبەردا كۆمپانیاكان تەحەمولی بەرپرسیاریەتی یاسایی نەوتی هەرێم هەڵدەگرن كە دەوڵەت نییە.
*هەرێمی كوردستان هیچ كێشەیەكی لە رادەستكردنی نەوتەكەی خۆی نییە، بەڵام بەغدا نایەوێ ئەو دۆسیەیە وەرگرێت، چونكە نایەوێ بچێتە ژێر باری پێدانی شایستەی دارایی كۆمپانیاكان و دانەوەی قەرزی پێشەكی كرێی فرۆشتنی نەوت و جۆڕی ئەو ئیلتیزامانەی هەرێم لەگەڵ هەندێ كۆمپانیا هەیەتی كە لە سەرەوە باسمان كرد.
*بە پێی یاسایی بودجە و ژمارەی فەرمانبەرانی هەرێم و بودجەی بە كاربردن و زیندانی سیاسی و بەرگری و وبەرهێنان، پێویستە شایستە دارایییەكانی هەرێمی كوردستان مانگانە لە بەغداوە بە نزیكەی زیاتر بێت لە یەك تریلۆن دینار، بەڵام بە پێی رێككەوتنی هەردوولا تاوەكو یاسایی بودجەی 2021 و چارەسەركردنی كێشەكانی نێوانیان، دوای دەرهێنانی پارەی داهاتی نەوتی هەرێم و و داهاتە نا نەوتییەكان، بەغدا تەواوكەرەكەی دەنێرێت، كە بڕەكەی (320) ملیار دینارە، لەكاتێكدا دەبێ لەو رێژەیە زیاتر بنێرێت، چونكە كورتهێنان بۆ هەرێمی كوردستان دروستبووە بەهۆی دابەزینی نرخی نەوت؛ كەواتە ئەوەی لە بەغداوە دەنێردرێت خێركردن و پیاوەتی نییە، بەڵكو تەواوكەری بودجە و پێویستی هەرێمە ( وتەبێژی حكومەتی عێراقیش دوێنێ شەو بە روونی ئەمەی خستەڕوو).
*ترسی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە رادەستكردنی نەوت ئەوەیه، كە ئەگەر لە حاڵەتێكدا هەرێم هەموو نەوتیش رادەست بكات و نیوەی داهاتی ناوخۆش به پێی یاسایی بەڕێوەبردنی دارایی بگەڕێنێتەوە، بەغدا تەنها (320) ملیار دینار بنێرێت لە بڕی (900) ملیار دینار، جگە لەوەش پابەندیش نەبێت بە دانەوەی قەرزەكان و ئیلتیزامی هەرێم بەرامبەر كۆمپانیاكان.
* بەغدا خۆی لە ئێستادا نایەوێ نەوتی هەرێمی كوردسان وەربگرێت، چونكە كێشەی بۆ دروست دەبێت.
* هەرێمی كوردستان ناتوانێت هیچ جۆرە فێڵێك لە بڕی فرۆشی نەوتی هەرێمی كوردستان لە رێگەی بۆڕیەوە لە كۆمپانیای سۆمۆ و بەغدا بكات، چونكە ئەوان لە رێگەی عەدادو ژمێریارییەكانی سەر بۆڕییەكان و كۆمپانیا نەوتییەكان ئاگاداری ورد و درشتی هەناردەی نەوتی هەرێمن.
*پارەی نەوتی هەرێمی كوردستان دوای فرۆشتنی نەوتی هەرێمی كوردستان دەچێتەوە بانكێكی ئیماراتی، دواتر ئەو پارەیە لە رێگەی بانكی ناوەندی عێراقی دەگەڕێتەوە ئاڕتی بانك، بۆیە حكومەتی عێراق بە تەواوی ئاگاداری ئەو بڕە پارەیە كە مانگانە دێتەوە خەزێنەی هەرێم .
*ئاڕتی بانك لە گۆڕینەوەی ئەو پارەیەی نەوت لە دۆلارەوە بۆ دینار بۆ هەر (360) ملیۆن دۆلار سەد هەزار دۆلار قازانج دەكات.
* تاوەكو ئێستا جگە لە ئاشتی هەورامی و نێچیرڤان بارزانی و مەسرور بارزانی و ماڵی بارزانی، هیچ كەس ناوەڕۆكی گرێبەستە 50 ساڵییەكەی هەرێم و توركیای نەدیوە، بەڵام ئەوەی تاوەكو ئێستا روون بۆتەوە گرێبەستەكه بە جۆرێك لە بەرژەوەندی توركیایە، كە كۆمپانیا نەوتییەكانی توركیا سوودمەندن لەو گرێبەستەو ئاسانكاریان بۆ كراوە لە داشكانی نەوت و لێخۆشبوونی باج و رسومات ، هەروەها هەرێمی كوردستان بۆی نییە بۆماوەی 50 ساڵی دیكە جگە لە توركیا نەوت لە هیچ شوێنێكی دیكە بۆ دەرەوە هاوردە بكات. ئاماژەش بەوەدەكرێت لەو گرێبستەدا ئاسانكاری كراوە لە حاڵەتی هەناردەی غازی سروشتی بۆ دەرەوە لە لایەن هەرێم، توركیا پشكی شێری بەربكەوێت.
*حكومەت پلانی دانابوو ئاستی بەرهەمهێنان و هەناردەی نەوتی هەرێم رۆژانە بگاته یەك ملیۆن بەرمیل، بەڵام شەڕی داعش و هاتنی ڤایرۆسی كۆڕۆنا و هەرزان بوونی نرخی نەوت و كەمكردنەوەی ئاستی هەناردە لە لایەن (ئۆپیك)، وایكرد كۆمپانیاكانی نەوت نەتوانن ئاستی وەبەرهێنان بەرزبكەنەوە پارە لە پەرەپێدانی كێڵگەكان خەرج بكەن، چونكە ئەوكات گفتووگۆكان لەگەڵ بەغدا ئاسانتر دەبوون.
* قەرزەكانی حكومەتی هەرێم راستە (28 ) ملیار دینارە، بەڵام لە راستیدا حكومەتی هەرێمی كوردستان تەنها زیاتر لە 3 ملیار و نیو پارەی پێشەكی فرۆشتنی نەوت و شایستە داراییەكان قەرزارە، ئەوەی دەمێنێتەوە بریتییە لە پارەی كۆمپانیا ناوخۆییەكان و بەڵێندەر و بانكە ناوخۆیییەكان و تی بی ئای لەگەڵ پارەی پاشەكەوتی موچەی فەرمانبەران ، كە هەرێم زۆربەیانی لەسەر بەغدا حساب كردووە، بەڵام بەغدا نایەتە ژێر باری ئەو قەرزانە.
*بە پێی دانوستاندنەكانی هەرێم و بەغدا، هەرێم رازییە هەموو شت رادەستی بەغد بكات، بەومەرجەی بەغداش پابەند بێت بە تەواوی قەرزەكان و ئیلتیزامەكان، جگە لەو قەرزانەی كە وەكو پێشەكی كرینی فرۆشتنی نەوت وەرگیراوە.
* حكومەتی هەرێمی كوردستان لە رێگەی یاسای چاكسازی، ناتوانێت ژمارەیەكی گەورە لە داهاتەكەی بگێرێتەوە، چونكە ئەگەر دەرماڵەش رێكبخاتەوە بە بڕینی بە تەواوی دەرماڵە نا جێگیرەكان كە (44) ملیار دینارە لەگەڵ تەواوی جێبەجێكردنی بڕگەكانی دیكەی یاساكە، لە باشترین حاڵەتدا تەنها 100 ملیار دینار دەگەڕێتەوە، لەكاتێكدا هەرێم بۆ مانگێك تەنها بۆ موچە پێویستی بە 890 ملیار دینارە.
سەرتیپ وەیسی
قەیوان گروپ
مایۆرکا سیتی جوانییەک لە دڵی سروشتدا
