وڵاتی چین بە دیواری گەورەی ئاویی چین و سێ رەهەندی ئەتۆمی خۆی بۆ سەرکردایەتی جیهان ئامادە دەکات

پۆڵەتیک پرێس

_ دیواری گەورەی ئاویی چین چییە و بۆچی چین شانازی پێوە دەکات؟

_ ساڵی 2049 بۆ چین، چ گرنگییەکی هەیە؟

_ چین چۆن کاردەکات بۆ پەرەپێدانی سێ رەهەندی ئەتۆمی؟

تا ساڵی 2049 کۆماری گەلی چین يادى سەد ساڵی یەکەمی دامەزراندنی لە دوای سەرهەڵدانی شۆڕشی چین بە سەرۆکایەتی ماوتسی تۆنگ لە ساڵی 1949 تەواو دەکات، ئەو شۆڕشەی کە کۆتایی بە تەواوی سەدەیەک لە دەستوەردانی دەرەکی هێنا، کە چینییەکان بە “سەدەی سووکایەتی” ناوی دەبەن.

ساڵی 2049 لە وتاری سیاسی چین و لە پلانە ستراتیژییەکانی دەوڵەتدا گرنگییەکی تایبەتی بەدەست دەهێنێت، بەو پێیەی ئەو ساڵە بڕیارە ئامانجەکانی دەستپێشخەریی ” پشتێن و ڕێگا” تەواو بکرێن، کە ئامرازی سەرەکی چینە بۆ بەدەستهێنانی ئامادەیی و کاریگەری لەسەر شانۆی جیهانی، هەربۆیە زۆرێک لە توێژەران پێیان وایە کە ساڵی 2049 سەرەتای “سەدەی باڵادەستی” چین دەبێت.

ئەمەش هاوتەریبە لەگەڵ ئەوەی کە شی جینپینگ سەرۆکی چین چەند مانگێک دوای دەستبەکاربوونی پۆستی سەرۆکایەتی کۆماری چین لە مانگی ئازاری 2013 بانگەشەی بۆ کرد، کاتێک ڕایگەیاند کە چین دەچێتە سەردەمێکی نوێ، کە ناوی لێنا “خەونی چینی”، خەونەکەی شی، بە ستراتیژییەکی نوێی نیشتمانی نوێنەرایەتی دەکرا کە شایستەی سەرهەڵدانی چین وەک وڵاتێکی ئاوەدان و بەهێز بوو، بەجۆرێک کە خەونی چینی تازەپێگەیشتوو ڕکابەری “خەونی ئەمریکی” کۆن بکات.

تەماحی پەکین تەنها لە باڵادەستی ئابووریدا ناوەستێت، بەڵکو ئاماژە هەیە کە تەماحەکەی درێژدەبێتەوە بۆ لایەنی سەربازیش

ڕاپۆرتێک کە لە ساڵی 2020 لە لایەن “پەیمانگای بروکینگز”ی ئەمریکییەوە بۆ لێکۆڵینەوە ئامادە کراوە، ئاماژە بەوە دەکات کە چین بە متمانەوە بەرەو گەیشتن بە دیدگای خۆی بۆ ساڵی 2049 هەنگاو دەنێت، بەتایبەتی سەبارەت بە بوون بە هێزێکی پێشەنگی ئابووریی لە جیهاندا لە هەمان کاتدا کە چین چیتر قبوڵ ناکات ڕۆڵێکی ناوچەیی پشتیوانی لە ناو نەزمی نێودەوڵەتی لیبڕاڵدا وەک جاران بگێڕێت، بەڵام ئەمڕۆ ئاواتەخوازە ڕکابەری لەگەڵ سەرکردایەتی جیهانی ئەمریکا بکات.

بەڵام تەماحی پەکین تەنها لە باڵادەستی ئابووریدا ناوەستێت، بەڵکو ئاماژە هەیە کە تەماحەکەی درێژدەبێتەوە بۆ لایەنی سەربازیش، ئەمە جگە لە هەوڵدان بۆ کۆنترۆڵکردنی پیشەسازییە تەکنەلۆژییە بەرزەکان و هەنگاوە جێگیرەکان بەرەو بنیاتنانی هاوپەیمانی سیاسی و دیپلۆماسی لە سەرانسەری جیهاندا بۆ کێبڕکێ لەگەڵ سیستەمی هاوپەیمانییەکان کە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە دەیان ساڵدا لە هەژموونی تاکلایەنەی خۆیدا دایمەزراند.

تا چەند دەتوانێت تەماحی چینی ببێتە واقیع؟ ئامرازەکانی چین بۆ گەیشتن بە خواستی هەژموونی سەربازی و داڕشتنی “سەدەی چینی” چین؟

باوەڕێکی بەرفراوان لە نێو تیۆریستەکانی ئەمریکادا هەیە کە چین هەوڵدەدات چیرۆکی سەرهەڵدانی ئەمریکا وەربگرێت، هەروەک چۆن ئەمریکا سەرەتا لە سەدەی هەژدەهەمدا زاڵ بوو بەسەر ژینگەی ناوچەیی خۆیدا لە کاریبیدا و دواتر لەوێشەوە بەرەو هەژموونی جیهانی ڕۆیشت، چین دەیەوێت ڕێڕەوی سەرهەڵدانی خۆی دەستپێبکات، بە زاڵبوون بەسەر دەریای باشووری چیندا.

تەنها ھاوشێوەکردنێکی ستراتیژی نییە، بەڵکو ھاوشێوەکردنێکە لە بنیاتنانی وشەسازیی دەسەڵاتدا، بەو پێیەی چین ھەوڵدەدات ھاوسەنگییەک لە ھاوسەنگی هێز لەگەڵ ئەمریکا بەدەستبهێنێت، بە خاوەندارێتی ھاوتا هاوشێوەی ھەموو توخمەکانی دەسەڵاتی سەربازی ئەمریکا، بە شەڕیشەوە فڕۆکە و فڕۆکە هەڵگر و مانگی دەستکردی سەربازی، تەنانەت چەکی ئەتۆمی و ئەلیکترۆنی.

لە چوارچێوەی گەیشتن بەم ئامانجەدا، چین کاردەکات بۆ پەرەپێدانی “سێ رەهەندی ئەتۆمی” هاوشێوەی سیستەمی هێزی ئەتۆمی فرەڕەهەند کە ئەمریکا خاوەندارێتی دەکات، کە بە توانای هەڵدانی مووشەکی بالیستی لەسەر زەوی و دەریا و ئاسمان جیادەکرێنەوە.

لە تشرینی یەکەمی ساڵی 1964 کۆماری گەلی چین یەکەم تاقیکردنەوەی چەکی ئەتۆمی ئەنجامدا و بووە پێنجەم وڵات کە دوای ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و یەکێتی سۆڤیەت و بەریتانیا و فەرەنسا سەرکەوتوو بێت لە پەرەپێدانی چەکی ئەتۆمی.

تا ئەمڕۆش چین بەبێ وەستان لە هەوڵی بەهێزکردنی جبەخانەی ئەتۆمی خۆیدایە لە ساڵی 2019 دامەزراوەی بروکینگز بۆ لێکۆڵینەوە لە ڕاپۆرتێکدا پێشبینی پەرەسەندنی کێبڕکێی ئەتۆمی نێوان ئەمریکا و چین لە ساڵانی داهاتوودا دەکات ڕەنگە گەشەپێدانی توانای ئەمریکا سنووردار بکات بۆ کەمکردنەوەی زیانەکانی چەکی ئەتۆمی لە ئەگەری ڕوودانی شەڕێکی ئەتۆمی سەرتاسەری لەگەڵ چین.

دەیان ساڵە چین خەباتی کردووە بۆ ئەوەی لەگەڵ بەهێزترین و پێشکەوتووترین بەلەمی ئەمریکی لە جیهاندا کێبڕکێ بکات

خەمڵاندنەکانی ئێستا ئاماژە بەوە دەکەن کە لە نێوان ساڵانی 2014 بۆ 2024 چین ژمارەی خەمڵێنراوی کڵاوەی ئەتۆمی لە 250 کڵاوی ئەتۆمییەوە بۆ نزیکەی 500 کڵاوە (دوو هێندە کردووە) بەپێی ئەو ڕاپۆرتانەی وەزارەتی بەرگری ئەمریکا بڵاویان کردووەتەوە، پێشبینی دەکرێت ئەم ژمارەیە تا ساڵی 2027 بۆ نزیکەی 700 کڵاوی ئەتۆمی بەرزبێتەوە، تا ساڵی 2030 هەزار کڵاوی ئەتۆمی، پاشان تا ساڵی 2035 هەزار و 500 کڵاوی تێپەڕێنێت.

دیواری گەورەی چین… ئەمجارەیان لە ژێر ئاودا!

باوەڕێکی بەرفراوان لای چینییەکان هەیە کە کارەساتی “سەدەی سووکایەتیکردن” ی چینی بەهۆی لاوازی هێزی دەریایی چینەوە بووە، چین تەنها لە ڕێگەی دەریاوە هێرشی کراوەتە سەرو تەنها لەلایەن هێزەکانی ئەودیوی دەریاوە شکستی هێناوە، وەک ئەوەی ڕوویدا لەگەڵ بەلەمەکانی بەریتانیا لە جەنگی تریاکدا، لە کاتێکدا توانی زیان بە نەیارەکانی بگەیەنێت کاتێک ڕووبەڕووبوونەوە بوو لەسەر وشکانی، لێرەوە چین ئەوپەڕی گرنگی بە پەرەپێدانی جبەخانەی دەریایی خۆی دەدات، بە تایبەت کە ئەو هێزە سەرەکییەی ئێستا زاڵە بەسەر جیهاندا، بە پلەی یەکەم هێزێکی دەریاییە.

دەیان ساڵە چین خەباتی کردووە بۆ ئەوەی لەگەڵ بەهێزترین و پێشکەوتووترین بەلەمی ئەمریکی لە جیهاندا کێبڕکێ بکات، لە سەرەتاوە بە بەراورد لەگەڵ ژێردەریاییە زۆر بێدەنگەکانی ئەمریکا بە ئاسانی شوێنپێیان بگرن، ئەمەش وایکردووە پەکین ڕووبەڕووی دووڕیانێکی گەورە ببێتەوە بەهۆی ئاسانکارییەوە لە دۆزینەوە و بەدواداچوونی ژێردەریاییەکانی لەلایەن ژێردەریاییەکانی ئەمریکاوە، بەڵام پێدەچێت سەردەمی باڵادەستی ڕەهای ئەمریکا بەسەر دەریا و زەریاکاندا بەرەو نەمان بڕوات، وەک لە ڕاپۆرتێکی ئەم دواییەی ڕۆژنامەی “وۆڵ ستریت جۆرناڵ”ی ئەمریکیدا لە تشرینی دووەمی 2023 دا ئاماژەی پێکراوە.

لە سەرەتای ساڵی 2023، وێنەى مانگە دەستکردەکان دەریانخست کە چین ژێر دەریایییەکی هێرشبەری بەهێزی ئەتۆمی خستووەتەگەڕ کە لەبری بزوێنەری تۆربۆفان بە سیستەمی پاڵنەری جێت تەیار کراوە، بەپێی ڕۆژنامەی وۆڵ ستریت جۆرناڵ، ئەمە یەکەمجار بوو کە چین بە بەکارهێنانی تەکنەلۆژیای کەمکردنەوەی ژاوەژاو هاوشێوەی ئەو تەکنەلۆژیایەی کە لە نوێترین ژێردەریاییەکانی ئەمریکادا بەکارهاتووە، چاودێری بکرێت.

لەوەش زیاتر، زەریای هێمن بۆ ژێردەریاییەکانی هێزی دەریایی ئەمریکا مەترسیدارتر بووە، بەپێی ڕاپۆرتەکە، دوای ئەوەی پەکین چەندین تۆڕی هەستەوەری ژێر ئاوی لە دەریای باشووری چین و ناوچەکانی دیکەی کەناراوەکانی چین دامەزراند، کە ناویان ناوە “دیواری چین” لە ژێر ئاودا زۆر باشە.

بەگشتی پەکین توانیویەتی پێکهاتەی دەریایی “سێ رەهەندی ئەتۆمی” بەهێز بکات، بەو پێیەی چین کاردەکات بۆ دوو هێندەکردنی ژمارەی کەشتییە دەریاییەکانی لە نێوان ساڵی 2014 و ساڵی 2018، کە لە کۆی گشتی کەشتیەکانی هێزی دەریایی ئەڵمانیا، هیندستان، بەریتانیا و ئیسپانیا تێپەڕیوە.

چین لە ساڵی 2006 ستراتیژی ئەتۆمی خۆی ڕاگەیاند، کە سیاسەتی بەرگری لەخۆی بە دوو ئامانجەوە دیاری کرد، لە لایەک بۆ ڕێگریکردن لە هێرشە ئەتۆمییەکان کە ئاراستەی دەکرێت، لە لایەکی دیکەشەوە بەئامانجی ڕێگریکردن لە وڵاتانی دیکە بۆ ئەوەی بتوانن پەکین ملکەچ بکەن لە ڕووی سیاسییەوە بە ئاراستەکردنی هەڕەشە ئەتۆمییەکان.

لێرەوە دەتوانرێت بڵێین کە چین بنەمای “بەرگری چالاک”ی گرتۆتەبەر، وەک چۆن چین بەڵێنیدا سیاسەتی بەرگریی پەیڕەو بکات کە مەرجی ئەوە دەدات کە لە هیچ بارودۆخێکدا دەست بۆ بەکارهێنانی چەکی ئەتۆمی نەبات جگە لە ئەگەری هێرشی دژە هێرش.

لە کاتێکدا ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی بەرگری ئەمریکا پشتڕاستی دەکەنەوە کە چین بەڕاستی هەوڵدەدات یەکسانی ئەتۆمی لەگەڵ ئەمریکا و ڕووسیا بەدەستبهێنێت بە ئامانجی بەدەستهێنانی پێگەی زلهێزێک لە گۆڕەپانی نێودەوڵەتیدا.