گرنگی قەرەباغ چییە؟

پۆڵەتیك پرێس: لاڤە واحید

لەگەڵ ئەوەی قەرەباغ نەوت و گازی نییە تا ببێتە جێی سەرنجی وڵاتان بۆ كۆنتڕۆڵكردن، بەڵام پێگە و ناوچە شاخاوییەكانی تایبەتمەندی ستراتیژی بە ئەرمینیا دەبەخشێت بەسەر ئازەربایجانی دەوڵەمەند بە نەوت و گاز، دانیشتوانەكەی بەشێوەیەكی سەرەكی كار لە كشتوكاڵدا دەكەن، سود لە ژمارەی رووبارەكان و باراناوی هاوین دەبینن بۆ بەدەستهێنانی وزەی كارەبا، هەندێك لە دانیشتووانیش لەڕێی گەشەپێدانی ئاژەڵی و پیشەسازی بچوكەوە پەرە بە چالاكییە ئابوورییەكانیان دەدەن.

هەرێمی قەرەباغ لەڕووی پشت بەستن بە كشتوكاڵ و پیشەسازی كانزاییەوە زیاتر لە ئەرمینیا دەچێت وەك لە ئازەربایجان، بەجۆرێك شاخەكانی دەوڵەمەندە بە كانزای گرانبەها لەوانەش زێڕ و مس، هاوكات، ئەرمینیا بە هاوبەشی سەرەكی پیشەسازی هەرێمی قەرەباغ هەژمار دەكرێت.

لەگەڵ ئەوەی قەرەباغ نەوت و گازی نییە، بەڵام پێگە و ناوچە شاخاوییەكانی تایبەتمەندی ستراتیژی بە ئەرمینیا دەبەخشێت

لەلایەكی دیكەوە، بەپێی زانیاری ئاژانسەكانی باشوری قەوقاز، زیاتر لە ٪٩٠ی دانیشتووانی قەرەباغ بە رەچەڵەك ئەرمەنین.

ئازەربایجان لەو كاتەوەی رێككەوتنی ئاشتی لە ساڵی ١٩٩٤ لەگەڵ ئەرمینیا واژۆ كردووە، پشتیوانی توركیای بەدەستهێناوە، بەجۆرێك ئەرمینیای دراوسێی سوود لە هیچ پرۆژەیەكی هەرێمی نەبینێت، بەتایبەت ئەو پڕۆژانەی پەیوەستن بە بۆرییەكانی نەوت و گاز بەرەو ئەوروپا، ئەو هێڵانەش بە سنوری نێوان ئازەربایجان و جۆرجیادا تێپەڕ دەبن و دواتر بەرەو توركیا.

گەلی ئازەربایجان ئێستا بە زمانی توركی هاوچەرخ قسە دەكەن، ئەوەش دەگەڕێتەوە بۆ بە تورك كردنی هەنگاو بە هەنگاوی دانیشتوانی قەوقاز و بەرەچەڵەك ئێرانییەكان لە سەدەكانی ناوەڕاست لەژێر كاریگەری توركەكان، ئەوەش گۆڕانكارییەكەی سەرەكی بوو كە بووە هۆی جیاكردنەوەی ئازەربایجان و ئەرمەنی هاوچەرخ.

ئەرمینیا لەلایەك بە داخستنی سنوری نێوان وڵاتەكە و ئازەربایجان، لەلایەكی دیكەش لەگەڵ توركیا، بەدەست گەماڕۆی ئابووریەوە دەناڵێنێت، جگە لە چەند سنورێكی كورت لەگەڵ باشوری ئێران و باكوری جۆرجیا هیچی نامێنێتەوە.

لە سەردەمە دێرینەكاندا قەرەباغ لەلایەن پیاوانی خێڵە قەوقازییەكانەوە بەڕێوەبراوە

لەلایەكی دیكەوە، بەهۆی نەبوونی هیچ دەروازەیەكی دەریایی، قەرەباغ ساڵانێكە بەدەست دۆخێكی ئابوری سەختەوە دەناڵێنێت.

كورد لەكوێی ململانێكانی نێوان ئازەربایجان و ئەرمینیادایە؟

بەپێی بڵاوكراوەیەك لە ماڵپەڕی “Geohistory.today”، لە سەردەمە دێرینەكاندا قەرەباغ لەلایەن پیاوانی خێڵە قەوقازییەكانەوە بەڕێوەبراوە كە بە زمانی لیزیكی قسەیان كردووە، ئەو ناوچەیە كەوتووەتە نێوان ئیمپراتۆرییەتەكانی ئۆراتو و ئاشوور و میدییەكان، لە سەدەی شەشەمی پێش زاین، فارسەكان بەسەركردایەتی كۆرشی گەورە دەستیان بەسەر ناوچەكەدا گرت.

لە ناوەڕاستی سەدەی دەیەم، بنەماڵەی كورد حوكمی ناوچەكانی نێوان رووباری كور و ئاراكسی دەكردو یەكەی ئیداری لە شارەكانی دڤین لەنزیك یەریڤان و گاندزاك كە ئێستا جیانجای ئازەربایجانە هەبوو، لەدوای چەند ساڵێك لە روخانی شانشینی باگراتید، توركە سەلجوقییەكان ناوچەی ئانییان داگیركرد و شارەكەیان بە شەدادیان فرۆشت.

بەر لە فراوانبوونی ناكۆكییەكانی قەرەباغ، لاچین ژمارەیەكی زۆری كوردەكانی پێكدەهێنا، لەماوەی بیستەكانی سەدەی رابردوو، لەناو یەكێتی سۆڤیەتی پێشودا ئەو ناوچەیە بەشێك بوو لە حوكمی خۆجێی كوردەكان، زۆرێك لەو كوردانە لە جەنگی قەرەباغ ناوچەكەیان چۆڵ كرد.

لە تەمموزی ١٩٢٣، ئازەربایجانی سۆڤیەتی هەرێمی كوردستانی سوری بنیادنا، كە ناوچەكانی كلیبجار و لاچین و گوباتلۆی لەخۆدەگرت و لاچین بووە ناوەندی هەرێمەكە، لە ساڵی ١٩٢٩ دەست بەسەر هەرێمی كوردستانی سوردا گیرا، دواتر و لە ساڵی ١٩٣٠ كوردستانی ئۆكروگ لە ئازەربایجان بنیادنرا كە لە هەرێمی كوردستان گەورەتر بوو و هاوسنور بوو لەگەڵ ئێران و زەنگەلیان و بەشێك لە جوبرەیل، بەڵام لاچین هەر بە ناوەندی كوردستان مایەوە، ئەو زەوییانە ئەرمینیای سۆڤیەتی و ناگۆرنۆ قەرەبەغیان لەیەك جیادەكردەوە و بۆماوەی چەندین دەیە بە كوردی قسەیان دەكرد.

هەرێمی قەرەباغ لە كۆتایی ساڵی ١٩٩١ بڕیاریدا لە ئازەربایجان جیاببێتەوە و سەربەخۆ ببێت، لەنێوان ساڵانی ١٩٨٨ بۆ ١٩٩٤، ناوچەی قەرەباغ بووە مەیدانی جەنگی نێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان و نزیكەی ٣٠ هەزار كەس لەو جەنگەدا كوژران، هاوكات سەدان هەزار كەسی ئاوارە بوون كە زۆربەیان خەڵكی ئازەربایجان بوون، لە ساڵی ئایاری ١٩٩٤ و لەدوای سەركەوتنی ئەرمینیا شەڕ وەستێنرا، بەڵام هیچ كام لەو دوو لایەنە رێككەوتنی ئاشتیان نەكرد.