پۆڵەتیک پرێس
كوردستانی سور یا قەزای كوردستان (ئویەزد) یەكەیەكی كارگێری و ئەتنیكی بوو لە ئازربایجانی سۆڤیەتی لە ساڵانی ١٩٢٣ – ١٩٢٩.
ئەم هەرێمە ناوچەیەكی فراوانی لە سەر سنوورەكانی ئازربایجان و ئەرمینیا (ئەرمەنستان) گرتبووە خۆ و نەگۆڕنە – قەرەباغی لە ئەرمینیا جودا دەكردەوە.
سەرچاوەكان باس لەوە دەكەن كە لە ساڵی ١٩٢١ بۆ یەكەمین جار ئەو هەرێمە بە كوردستان نێوبراوە و لە ١٦ تەمموزی ١٩٢٣ بە بڕیاری سەرۆكایەتی كۆمیتەی جێبەجێكاری ناوەندی كۆماری ئازربایجان ئەم هەرێمە پێكهێنرا.
كۆمیتەی ناوبراو دەبوایە بۆ چوار جار لە ١٩٢٢-١٩٢٣ كۆببێتەوە تا لە سەر پرسی كوردستانی سور بڕیار بدات، لە نێو ئەنداماندا ناكۆكی لە سەر سنوورەكانی هەرێمەكە لە ئارادا بوو. لە كۆتاییدا هەرێمی كوردستانی سوور لەم ناوچانە پێكهات: كەرەكیشڵاك، كەلبەجار، كوباتلی كوتورلی، كوردحاجی و مورادخانلی.
لە كۆتاییدا هەموو هەرێمەكە كرایە چوار ناوچە كە: كەلبەجار، لاچین، کوبادلی و زەنگلیان بوون.
پایتەختی هەرێمی كوردستان لاچین بوو، لاچین تا ئەو ساڵە بریتی بوو لە ئاواییەك بە ئەبدالیار ناسرا بوو.
بە هۆی ئەوەی لە كوردستانی سوردا هیچ باڵەخانەیەكی گونجاو نەبوو بۆ ڕاپەڕاندنی كاروباری دەوڵەت، ناوەندی هەموو دام و دەزگا فەرمییەكانی هەرێمەكە لە شاری شوشێ بوون.
ئەوەی هەر ئەو دەمە مایەی پرسیار بوو لای زۆر كەس لكاندنی ناوچەی کوبادلی بوو بە هەرێمی كوردستانەوە، چونكە ٩٨،٩% دانیشتوانی ئازەری بوون و ١% تریشی ئەرمەن بوون، واتا هیچ كوردی لێ نەدەژیا.
یەكەكانی دیكەی هەرێمەكە ڕێژەی كورد تیاندا نزیكی سەد دەر سەد بوو و بەم شیوەیە بوو:
- كەرەكیشڵاك ٩٩،٧%
- كەلبەجار ٩٩،٨%
- کوتورلی ٩٩،٩%
- كوردحاجی ٩٨،٦%
- مورادخانلی ٩٨،٢% دانیشتوانیان كورد بوون.
بە بۆچوونی توێژەری ئەرمەنی داڤید بابایان ئەم ئاڵوگۆڕە بۆ ئەوە كرا ڕێژەی كورد لە كوردستانی سوور لە ١٠٠% كەم بكرێتەوە بۆ ٧٣% دانیشتوان.
قەوارەیەكی سیاسی لە سەر خاكی ئازربایجان كە سەد دەر سەدی دانیشتوانی كورد بن مایەی نیگەرانی بوو بۆ كاربەدەستانی وڵات، ئەوان بیریان دوور دەڕۆیشت و دەیانزانی ڕۆژێك دێت ببێتە بەردی بناغەی كۆمارێكی كوردی یا دەوڵەتێكی كوردی سەربەخۆ.
هەر بە پێی ئەو نووسەرە ئەرمەنییە ناونانی ئەم یەكەیە بە كوردستان ترسێكی گەورەی خستبووە دڵییانەوە، چونكە ناوی هەرێمەكە لە گەڵ ناوی ئەتنیكی كورد دا یەكی دەگرتەوە، لە كاتێكدا هیچ هەرێمێكی دیكە لە ئازربایجان لە سەر بنەمای ئەتنیكی نێوی نەنرابوو.
كاتێك نووسەران باس لە هۆ و هۆكاری دامەزراندنی كوردستانی سور دەكەن، دید و بۆچوونی ناكۆك و سەیر و سەمەرە دەخەنە ڕوو. بۆ نووسەرانی ئەرمەن ئەمە هەوڵێكی ئازەرییەكان بوو بۆ بەكارهێنانی كورد لە دژی ئەرمەن و دابڕاندنی هەرێمی نەگۆڕنە – قەرەباخ لە ئەرمەنستان. لە هەمان كاتدا هەوڵی مۆسكۆ بوو بۆ لەنێوبردنی دوا پێگەی سەربەخۆیی ئەرمەن لە ناوچە چیاییەكانی باشوری كەفكاز.
بۆ ئازەرییەكانیش كوردستانی سوور ئامێرێك بوو بە دەست مۆسكۆوە بۆ ئەوەی ئازەرییەكان ناچار بكات گوێڕایەڵ و ملكەچی بن لە بوارەكانی نەوت و پەیوەندی لەگەڵ توركیا و جیهانی توركیدا.
ئەوەی كە كوردستانی سوور ٨٥ % سەرچاوە ئاوییەكانی ئازربایجانیشی گرتبووە خۆ، هۆیەكی دیكەی مەترسی و نیگەرانی دەسەڵاتدارانی ئازەر بوو لەم هەرێمە.
بۆ مۆسكۆش دەبوایە كوردستانی سوور ڕێگر بێت لە بەریەككەوتنی ئازەری و ئەرمەنەكان، دەروازەیەكیش بێت بۆ گەیاندنی پەیامی شۆڕشی ئوكتۆبەر و كۆمۆنیزم بە كوردانی ڕۆژهەڵاتی نزی.
ئەم هەرێمە تەنها شەش ساڵ ژیا و لە ٨ نیسانی ١٩٢٩ بە بەهانەی گۆرانكاری و سەرلەنوێ ڕێكخستنەوەی كارگێڕی لە یەكێتی سۆڤیەت، كە دەسەڵاتی ناوەندی لە مۆسكۆ بڕیاری لێدا بوو، كوردستانی سوور لە بەین برا.
مۆسكۆ مافی دابوو بە كۆمارەكان بە پێی پێداویستی و هەلو مەرجەكانی خۆیان گۆڕانكارییەكان ئەنجام بدەن، بەپێی ئەو ڕێكخستنەوەیە ئازربایجان لە ١٣ قەزاوە (هەرێم) كرا بە ٨ ناوچە یا دەڤەر و لە پێكهاتەی كارگێڕی نوێدا كوردستان ناوی لە ناواندا نەما.
تا ٨ ئابی ١٩٣٠ دەڤەرێك بە ناوی كوردستان هەر مابوو، چونكە لە ٢٥ ئایاری ئەو ساڵەدا هەمان دەسەڵاتی ئازەری بڕیارێكی دەركردبوو بۆ دامەزراندنی هەرێمی كوردستان، كە لەوەی پێشووتر فراوانتر بوو و تا سنوورەكانی ئێران پەلی دەكێشا.
بێدەنگی مۆسكۆ لە بەرامبەر هەڵوەشاندنەوەی كوردستانی سوور پەیوەندی ڕاستەوخۆی بە جێگیربوونی دەسەڵاتی ڕەهای ستالینەوە هەیە لە كۆمارەكانی یەكێتی سۆڤیەتدا.
ڕەنگبێ پاشەكشەی بزووتنەوەی كوردیش لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی نزیك لە دوای سەرهەڵدانەكانی بیستەكان لەم بێدەنگبوونە ڕۆڵی خۆی بینیبێ.
پێدەچێ لە كاتی خۆیدا دەسەڵاتی سۆڤیەتی لە مۆسكۆ ئازەرییەكانی ناچار كردبێت هەرێمی كوردستانی دابمەزرێنن، بۆیە قەت لە دڵەوە كاریان بۆ گەشەكردنی نەدەكرد.
سیاسەتەكانی كاربەدەستانی كۆماری ئازربایجان بەرامبەر بەو هەرێمە ئەو بۆچوونە پشت ڕاست دەكەنەوە، كە ئەوان لە یەكەمین ڕۆژە لە هەوڵی لە ناوبردنیدا بوون.
كەمكردنەوەی ڕێژەی كوردی هەرێمەكە لە ١٠٠ % بۆ ٧٣ % دانیشتوان یەكێ لە هەنگاوە دەسپێكەكان بوو، هەر بەو مەبەستە ڕیگەیان نەدا بەو دوو هەزار كوردەی لە توركیاوە ڕایانكردبوو و پەنایان هێنابووە بەر ئازربایجان لە دوای سەركوتكردنی سەرهەڵدانی ١٩٢٥ لە هەرێمەكە نیشتەجێ ببن، ناچار كران لە گوندێكی نوێ بە ناوی نەریمان ئاباد نیشتەجێ ببن.
لە بەرامبەردا ڕۆژ لە دوای ڕۆژ ژمارەی ئازەرییەكان لە هەرێمی كوردستان زیادی دەكرد، لە ماوەی یەك ساڵدا ١٩٢٥- ١٩٢٦ ڕێژەی كوردیان لە ٨٠ % هێنایە خوارەوە بۆ ٧٣% واتا كورد بە ڕێژەی ٧% لە یەك ساڵدا كەمی كرد.
لە هەمووی سەیر تر سەرۆكی كوردستانی سوور كابرایەكی ئازەری بوو بە ناوی حاجییەف ( گ. گاجییەف).
هەوڵی تواندنەوەی كورد و بە تورك كردنیان پرۆسەیەكی بەردەوامی ئازەرییەكان بوو، بۆ گەیشتن بەو ئامانجە ڕێگە نەما نەیگرنە بەر.
بەر لە هەر شتێك سەیركردنی كورد بە چاوێكی نزم و پێناسەكردنیان بە كۆچەر، نەخوێنەوار و دواكەوتوو وایان لە زۆر كورد كرد شەرم لە كوردێتی خۆیان بكەن و هەوڵبدەن ناسنامەی ڕاستەقینەی خۆیان بشارنەوە.
ڕۆژنامەی (زاریا ڤاستۆكە)ی كەفكاز هەر لەو كاتەدا و لەساڵی ١٩٢٩ باسی لە تواندنەوەی كورد لە كوردستانی سوور لە سەر دەستی ئازەرییەكان كردووە.
پێدەچێ ئەمە خەسڵەتێكی گشتی هەموو میللەتە تورك زمانەكان بێت لە هەر شوێنێك بن، توركی توركیا لەم بوارەدا پێشەنگ و ڕێ نیشاندەرە، ئازەریش چ ئەوانەی ڕووسیا و چ ئەوانەی ئێرانیش بەهەمان شێوە لە كورد دەڕوانن و هەڵسوكەوتیان لە گەڵدا دەكەن، تەنانەت كەمینەیەكی لاوازی بێدەرەتانی وەكو توركمانەكانی عیراقیش بەهەمان چاو سەیری كورد دەكەن.
ڕێگەگرتن لە كردنەوەی قوتابخانەی كوردی ئامێرێكی گرنگی سیاسەتی تواندنەوەی كوردان بوو لە ئازربایجان تا ساڵی ١٩٣١ یەك قوتابخانەی كوردی نەبوو لەو كۆمارە.
لە دوای لە نێوبردنی كوردستانی سوور چەند قوتابخانەیەكیان كردەوە، ئەمانەش تەمەنیان درێژ نەبوو و لە گەڵ شاڵاوی ڕاگواستنی كورداندا لە ١٩٣٧ – ١٩٣٨ داخران.
كوردی ئەرمەنستان و گورجستان بۆ تەواوكردنی خوێندن ڕوویان دەكردە لێنینگراد (سان پیتەربورگی ئێستا)، بەڵام كوردی ئازربایجان ئەو مافەیان نەبوو.
ئەو ڕۆژنامەیەش كە لە ساڵی ١٩٣١ لە لاچین بە ناوی
( كوردستانی سوور) دەستكرا بە دەركردنی و تا ساڵی ١٩٦٢ بەردەوام بوو بە زمانی ئازەری دەردەچوو نەك كوردی
( هەندێ سەرچاوە باس لە ڕۆژنامەكە بە ناوی “سۆڤیەتسكی كوردستان – كوردستانی سۆڤیەتی” دەكەن و گوایە بە زمانی كوردی دەرچووە) .
پەیمانگەیەك بۆ پێگەیاندنی مامۆستای كورد كرایەوە، بەڵام لە شوشێ بوو و بە زمانی ئازەری دەیانخوێند، كوردانی ئازربایجان بۆیان نەبوو لێكۆڵینەوە لە سەر كوردی ئەو وڵاتە بكەن، بەڵكو دەبوایە لە سەر كوردانی دەرەوە توێژینەوەكانیان ئەنجام بدەن.
بە هۆی ئەم سیاسەتانەوە ڕۆژ لە دوای ڕۆژ ژمارەی كورد لەئازربایجان لە كەمی دەدا، لە كاتێكدا لە سەردەمانی كوردستانی سووردا ژمارەی كورد لە ئازربایجان ٤٨ هەزار كەس بوو، كە تەنها ١٧% كوردییان دەزانی، لە ساڵی ١٩٣٧ ژمارەیان بۆ ١٠،٨٠٠ كەس دابەزی و دوو ساڵ دوای ئەوە، واتا لە ساڵی ١٩٣٩ بوو بە ٦ هەزار و لە ساڵی ١٩٥٩ تەنها ١٥٠٠ كورد هەبوو، لە ساڵی ١٩٧٩ نەمانی كورد لە ئازربایجان ڕاگەیاندرا، کە بە پێی پرۆفیسۆر هەسراتیان دەبوایە لەو ساڵەدا ژمارەی كورد لە ئازربایجان بەلای كەمەوە ٢٠٠ هەزار كەس بوایە.
ئەمە لە كاتێكدا ژمارەی كوردانی ئەرمەنستان و گورجستان لەو ماوەیە سێ جار و نیو بۆ چوار جار زیادی كردبوو.
حەز ئەكەم لێرە بەسەرهاتی كوردێكی ئازەری بگێڕمەوە كە ڕەنگبێ باری كوردی ئەو ولاتە بە باشی لە خۆیدا بەرجەستە بكات.
لە حەفتاكان ئەو پیاوەم لە مۆسكۆ بینی و بەخۆی ئەم چیرۆكەی بۆ گێڕامەوە، چیرۆكەكە لە لایەكی دیكەوە ئەوە دەردەخات كە گەلانی یەكێتی سۆڤیەت و لە نێو ئەوانیش كورد چۆن لە دونیا دابڕابوون و لە پڕوپاگەندەی سۆڤیەتی بەولاوە ئاگایان لە هیچ نەبوو.
ئەو دەیوت من قەت كەسم نەبینیبوو بڵێ من كوردم و هێچ نووسراوێكیشم بەرچاو نەكەوتبوو باس لە كورد بكات، هەر بیرم لێ دەكردەوە چۆن دەبێ هەر من و باوك و دایكم لەم دونیایە كورد بین و لە خۆم دەپرسی: تۆ بڵێی هیچ كوردی دیكە لەم دونیایە نەبێت؟.
دەیوت گەلێ جاریش لە باوكیشی پرسیوە، ئەویش هیچی نەزانیوە، تا ڕۆژێك لە دوكانێكی كتێب فرۆشتندا كتێبەكەی قەناتێ كوردۆ (كوردۆییەف) لە بارەی ڕێزمانی كوردییەوە دەبینێ (ئەم كتێبەی قەناتێ كوردۆ، ڕێزمانی كوردی، لە ساڵی ١٩٥٧ – بە زمانی ڕووسی بڵاو كراوەتەوە).
وتی چەند دانەی هەبوو هەمووم كڕی و بە هەڵەداوان گەڕامەوە بۆ ماڵەوە و هاوارم كرد، كورە وەرن وادیارە زمانمانیشمان هەیە و ڕێزمانیشی هەیە.
دوای ماوەیەكی كەم دەچێت بۆ لای قەناتێ كوردۆ لە لێنینگراد و پرسیار بارانی دەكات لە بارەی كورد و زمانی كوردییەوە،ئەویش باسی كوردی بۆ دەكا لە كوێ دەژێن، بە سەر چەند دەوڵەتدا دابەشبوون، باسی سەرهەڵدانەكانی كورد، زمانی كوردی و ئەدەبیات …تاد بۆ دەكات و كۆمەڵێ كتێبی لە بارەی كوردەوە پێ پیشان دەدات.
برادەرەكەمان دەگەڕێتەوە بۆ باكۆ و بە جۆشێكی زۆرەوە دەست دەكات بە فێربوونی زمانی كوردی و خوێندنەوە لەبارەی مێژوو و ئەدەبی كوردییەوە و هەموو ژیانی بۆ ئەو بوارە تەرخان دەكات، تا لە كۆتاییدا دكتۆرا لە بواری زمان و ئەدەبی كوردیدا تەواو دەكات.
كاتێك من بینیم و ئەم باسەی بۆ دەكردم ئەو هەڵگری بڕوانامەی دكتۆرا بوو و خەریكی لێكۆڵینەوەی زانستی بوو لە سەر كورد و كوردستان، نازانم ئاخۆ لە ژیاندا ماوە یا نا یادی بەخێر بێت.
لە دوای پیریسترۆیكا و گڵاسنەست جارێكی دیكە كوردی ئازربایجان سەریان بەرز كردەوە و كەوتنە باسی كوردێتی خۆیان.
لە ساڵی ١٩٨٩ دا ١٢ هەزار كەس خۆیان بە كورد ناونووس كرد بوو، بەڵام زۆربەی هەرە زۆریان كوردییان نەدەزانی.
داڤید بابایانی ئەرمەنی لەم بارەیەوە دەڵێ ” نابێ هەموو گوناهەكە بخەینە ئەستۆی ئازەرییەكان، ڕاستە ئەوان زۆریان پێخۆش بوو كورد لە بەین بچن، بەڵام ڕۆڵی كوردیش كەم نەبوو لەوەی بەو ئاسانییە دەستبەرداری زمان و كولتوری خۆیان بوون، دەبوایە بە توندی ڕوو بەڕووی سیاسەتی تواندنەوە ببوونایەتەوە”.
ئەو نموونەی كوردەكانی نەخچوان دێنێتەوە كە ژمارەیان ٢٦٤٩ كەس بوو، لەو ژمارەیە ٢٦٣١ زمانی كوردیان بە زمانی دایكی خۆی دانابوو.
كوردانی ئازربایجان شیعە مەزەب بوون و ئەمەش وای لێدەكردن فێری ئازەری و فارسی بن بۆ ئەوەی ڕێوڕەسمە ئاینییەكان بەجێ بێنن، لە كاتێكدا كوردانی نەخچوان سوننە مەزەب بوون.
نەخوێنەواری دەورێكی باڵای بینی لە تواندنەوەی كوردانی ئازربایجاندا، لە نزیكەی ٥٠ هەزار كوردی ئازربایجان تەنها ١٧٥٦ یان خوێندەواریان هەبوو و تەنها ١٠ كەسیان شتێكیان لە بارەی ڕێزمانی كوردییەوە دەزانی.
هەندێ كەس هەوڵی ئەوە دەدەن گوایە كەمكردنی ژمارەی كوردان لە ئازربایجان بە هۆی ڕاگواستنەوە بووە لە ساڵانی ١٩٣٧ – ١٩٤٤، بەڵام سەرچاوەكان باس لە ٥ هەزار كورد دەكەن كە لە ئازربایجان بەر ئەو شاڵاوە كەوتبوون.
لەو ساڵانە كوردانی ئازربایجان، ئەرمەنستان و گورجستان بە تۆمەتی ئەوەی جێگەی باوەڕ و متمانە نین بەر شاڵاوێكی بەربڵاوی ڕاگواستن كەوتن بۆ كازاخستان و كۆمارەكانی ناوەڕاستی ئاسیا.
سەرچاوە مێژووییەكان لە بارەی كوردستانی سوورەوە زانیاریمان پێ نابەخشن، ڕەنگبێ ئەمەش بە هۆی ئەوەوە بووبێت كە لە دوای لە ناوبردنەوە ئیتر بە هیچ شێوەیەك باسی لێوە نەكراوە.
لە كۆتایی بیستەكانی سەدەی ڕابردووەوە ئەوەی پەیوەندی بە كوردەوە هەبوو لە ئازربایجان لە بەین برا، لە سییەكاندا ئاماژەكردن بە كورد و كوردستانی سۆڤیەتی بە تەواوی لەئارادا نەما.
لە بارەی ژمارەی كوردەوە لە یەكێتی سۆڤیەت دیمەنێكی هەندێ جیاواز لەوەی ئازربایجان بەدی دەكرێت، بە پێی سەرژمێری ١٩٥٩ ژمارەی ئەوانەی خۆیان بە كورد پێناسە كردبوو لە یەكێتی سۆڤیەتدا ٥٩ هەزار كەس بوون، بەڵام لە ساڵی ١٩٧٩ ژمارەكە گەیشتە ١١٦ هەزار كەس.
پرۆفیسۆر هەسراتیان ئەمەی گرێدەدا بە ڕووداوەكانی باشووری كوردستانەوە (شۆڕشی ئەیلول ١٩٦١ و ڕێكەوتننامەی ١٩٧٠).، ڕاگواستنی زۆرەملێی كوردانی كەفكاز لە ساڵانی ١٩٣٧- ١٩٤٤ ڕۆڵی زۆری بینی لە پرۆسەی كەمبوونەوەی ژمارەی كورد و توانەوەیان لە نێو گەلانی دیكەی كۆمارەكانی یەكێتی سۆڤیەتدا.
تا كۆتایی پەنجاكان كوردە ڕاگوێزراوەكان لە هەموو مافە دەستورییەكانیان بێ بەش كرابوون، ئەوان لە ژێر چاودێری توندی دەزگای ئەمنی و هەواڵگیری ترسناكی KGBدا بوون و ڕێگەیان پێنەدەدرا بچنە دەرەوەی گوندەكانیان.
بۆ ڕزگار بوون لەو بارودۆخە و بۆ ئەوەی بتوانن گەشت بكەن و بچن بۆ خوێندن زۆریان بە ناچاری كوردێتی خۆیان دەشاردەوەو و خۆیان بە ئازەری و كازاخی و گەلانی دیكە ناونووس دەكرد.
ئەم بابەتە پوختەی لێکۆڵینەوە و بەدواداچوونێکی د. جەبار قادر پسپۆری کاروباری سیاسی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە
قەیوان گروپ
مایۆرکا سیتی جوانییەک لە دڵی سروشتدا
