نەبوونی میدیای نیشتمانی و كاریگەرییەكانی

پێشەكی
سەردەمی ئێستا، كە شۆڕشی زانیاری و پەیوەندییەكان، لە ئاستێكی پێشكەوتوودایە، بەجۆرێك لەزۆر كاتدا، ئەگەر بەپلان و زۆر بەئاگا نەبێت، ئەوا دوادەكەوێت و دادەبڕێیت، لەم نێوەندەدا میدیا وەك جاران نەماوە و زۆر پێشكەوتووە، میدیای بینراو، بیستراو، نووسراو، ئەلكترۆنی..

بە گشتی میدیای نووسراو، بەراورد بە جۆرەكانی تری میدیا، بارودۆخی باش نییە و جگە لەو ڕۆژنامانەی كە پارتێكی سیاسی یان دەوڵەت دەریاندەكات لە پاشەكشە و داخستندان بەتایبەتی ئێستا لە هەرێمی كوردستان بەراورد بە ساڵانی ٢٠٠٠ بۆسەرەوە، میدیای نووسراو یان موڵكی پارتە سیاسییەكانن یان بەرپرسێكی حیزبی یان خێزانێكی سیاسی میدیای خۆیان هەیە.

ئێمە لەم توێژینەوە كورتەدا لەسەر میدیای بینراو دەوەستین و جۆرەكانی دەستنیشان دەكەین و پاشان زیاتر باسی میدیای نیشتیمانی و نەبوونی لە هەرێمی كوردستان و كاریگەرییەكانی دەكەین.

١ -١: جۆرەكانی ڕاگەیاندن
ژیانی كۆمەڵ و بەرەوپێشچوون و خواستی مرۆڤ بۆ دەربڕین و بڵاوكردنەوەی بابەت و زانیاری و گوزارشت لە خود و كێشەكانی كۆمەڵگا هەوێنی كاری دەزگا و جۆرەكانی ڕاگەیاندنن، لە چێوەی گشتیدا و لە كۆمەڵە پێشكەوتوو و خاوەن كلتوری دیموكراسییەكاندا، ڕاگەیاندن، لە تەك دەسەڵاتەكانی (یاسادانان، جێبەجێكردن، دادوەری)، بە دەسەڵاتی چوارەم دادەنرێت.
بایەخ و گرنگی ڕاگەیاندن ڕۆژ بە ڕۆژ زیاتر دەردەكەوێت، بۆیە بەردەوامیش، لەخۆ نوێكردنەوە و فراوانبووندایە و جۆری جیاوازی تێدا پەیدابوون، كە ئەمانەن:
بیستراو
بینراو
ئەلكترۆنی

ئەم جۆرانەی ڕاگەیاندن، لە ڕووی خاوەندارییەوە، كە لەتەك ناوەڕۆكی ئەم تویژینەوەیەدا دەگونجێت، دابەشی ئەم جۆرانە دەبن:
١ -١ -ا : ڕاگەیاندنی حیزبی
ئەم جۆرە پارتێك یان ڕێكخراوێكی سیاسی خاوەنداری دەكات و بە گشتی زمانحاڵی ئەو پارت و ڕێكخراوەیە و هەڵوێست و بۆچوونی فەرمی، لەسەركۆی بوار و ڕوداوەكان دەگوازێتەوە و زمانێكی تایبەتی خۆی هەیە، بە جۆرێك، لە سۆنگەی دەربڕین و دەستەواژەكانەوە ئەو پارت و ڕێكخراوە سیاسییە دەناسرێتەوە، كە خاوەنداری ڕاگەیاندنەكە دەكات.
هەرێمی كوردستان، لەم جۆرە ڕاگەیاندنەی زۆرە و ژمارەیان هێندەی ژمارەی پارت و ڕێكخراوە سیاسییەكانی كوردستانە، بە جیاوازی ئایدۆلۆجیا و تێڕوانینی سیاسییانەوە، لە نمونەكانی:

– تەلەفزیۆن:
كوردستان، پارتی دیموكراتی كوردستان
گەلی كوردستان، یەكێتی نیشتمانی كوردستان
پەیام، كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان
ئازادی، پارتی كۆمۆنیستی كوردستان
………..
– ڕۆژنامەی(نووسراو)
خەبات، پارتی دیموكراتی كوردستان
كوردستانی نوێ، یەكێتی نیشتمانی كوردستان
ڕێگای كوردستان، پارتی كۆمۆنیستی كوردستان
……..

١ -١ -ب: ڕاگەیاندنی ئەهلی
ئەم جۆرەیان كۆمپانیایەك یان كەسایەتییەكی سیاسی، كۆمەڵایەتی یان ژمارەیەك كەس خاوەنداری دەكەن و لە ڕوی دارایی و كاركردنەوە سەربەخۆیە و بەگشتی لە كوردستان، بە ئاستی جیاواز و بەپێی قۆناغ ڕۆڵی ئۆپۆزسیۆن دەبینن، لەنمونەكانی:
ئاوێنە، هاوڵاتی، سپی میدیا، ئێن ئار تی، دواڕۆژ ……

١ -١ -پ: ڕاگەیاندنی بازرگانی
ئەم جۆرەیان لە كوردستاندا لەم ساڵانەی دوایدا بەهۆی زۆربونی كۆمپانیای میدیایی و تەلەڤزیۆنەوە پەیدابوون و ژمارەیان زۆربووە كە زیاتر كار لەسەر ڕیكلامی بازرگانی دەكەن.
بابەتی سیاسی لە ئاستی نەبوندایە لە كار و بەرنامەكانی ئەم جۆرە ڕاگەیاندنەدا زیاتر تەلەڤزیۆنن، ئاسمانی یان لۆكاڵی. لەنمونەكانی:
كۆڕەك، نێت تی ڤی، كوردماكس، فامیلی، كەناڵی وەرزشی …..

١ -١ -ت: ڕاگەیاندنی نیشتیمانی یان حكومی یان خزمەتگوزاری گشتی
مەبەستی سەرەكی توێژینەوەكەی ئێمەیە كە لە ئێستادا لە هەرێمی كوردستاندا بوونی نییە، هەروەك ناونیشانی توێژینەوەكەشمان كە نەبوونی ڕاگەیاندنی نیشتیمانی و كاریگەرییە خراپەكانی لەسەرزمانی كوردی چییە؟ دیارە، لە چەند ماوەیەكی حكومەتی هەرێمدا هەبووە كە باسی دەكەین یان لە ئێستادا لە هەندێك ئاستی لۆكاڵی و فەرمانگەیەكدا هەیە وەك بەڕێوەبەرایەتی هاتوچۆی سلێمانی، كە(ڕادیۆ ترافیك) ی هەیە، بۆ بڵاوكردنەوەی هۆشیاری هاتوچۆ و كاروچالاكی فەرمانگەكەیان.
ئەم جۆرە ڕاگەیاندنە، كە بەراگەیاندنی (خزمەتگوزاری گشتی)یش دادەنرێت، بۆ دوو جۆری سەرەكی دابەشدەبێت:
یەكەم: وەك نمونەكانی وڵاتانی پێشكەووتوی ئەوروپا، كە خزمەتگوزاری گشتی پێشكەش بە تاكەكانی كۆمەڵ دەكەن، بەتایبەتی دامەزارەوەی بی بی سی لەوڵاتی بەریتانیا.
دوەم: نمونەی وڵاتانی جیهانی سێیەم و خۆرهەڵاتی ناوەراست، كە جیا لە پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری گشتی چەند ئەركێكی نیشتمانی بەجێدەگەیەنێت، سەبارەت بە نەتەوەی كورد ئەم ئەركانە بەجێدەگەیەنێت وەك (ناساندن و بوژاندنەوەی كەلتور، كاركردن لەسەر بیر و هەستی نەتەوەیی، كاركردن لەسەر ئارامی كۆمەڵایەتی، پێشخستنی هونەری سینەما و ئەدەبی كوردی و پاراستنی لە هەژمونی ئەدەب و هونەری دەرەوە، كە بەهۆی جیهانگیری و كرانەوەی سنورەكانەوە هەڕەشەیان زۆربووە، ڕێكخستن و یەكخستنی زمانی كوردی)( هێرش ڕەسوڵ، كاروان عەلی:٢٠١٩: ٣٥)

١ -٢: پێناسەی ڕاگەیاندنی نیشتیمانی یان فەرمی
وەك لە سەرەوە خستمانەڕوو یەكێك لە جۆرەكانی ڕاگەیاندن لە ڕوی گەیاندنی پەیام و پاڵشتی داراییەوە، ڕاگەیاندنی نیشتمانی یان خزمەتگوزاری گشتی یان ڕەسمییە، كە هەریەك لەم زاراوانە بەپێی پێشكەوتنی كۆمەڵ و قۆناغی گەشە و كاری ڕاگەیاندنەكە و وەك هەر بابەتێكی تری زانستە مرۆییەكان پێناسە و زاراوەی جیاوازی بۆ بەكاردێت، بۆ نمونە، لە ئێستادا لە وڵاتی بەریتانیا زیاتر زاراوەی ڕاگەیاندنی خزمەتگوزاری گشتی بەكاردێت چونكە قۆناغی پێشكەوتنی بڕیوە، بەریتانیا یەكەم وڵات بووە لەساڵی ١٩٢٢ ڕاگەیاندنی نیشتیمانی تێدا دروستبووە كە دامەزراوەی (بی بی سی)یە.
بەپێی قۆناغی و وەك وڵاتێكی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بە لەبەرچاوگرتنی تایبەتمەندی هەرێمی كوردستان، هاوكات لە ڕوانگەی ئەو دوو بۆچوونەی لەسەرەوە لە خاڵی دووەم ١ -١ -ت خستمانەڕوو ئێمە زاراوەی “ڕاگەیاندنی نیشتمانی” پەسەند دەكەین، وەك لە ناونیشانی توێژینەوەكەشماندا هەر وامانكردووە.
رێكخراوی یونسكۆUNESCO پێناسەی ئەم جۆرە ڕاگەیاندنەی بەم جۆرە كردووە:
بریتییە لەو پەخشەی كە بۆ خەڵك دەكرێت و لە لایەن سیستمی گشتییەوە كۆنترۆڵدەكرێت و پشتیوانی دارایی دەكرێت، ئەم جۆرە پەخشە نە بازرگانییە و نە بە تەواویش لەلایەن دەوڵەتەوە موڵكداری دەكرێت، ئازادە و بە دوورە لە دەستێوەردانی سیاسی و گوشاری هێزە بازرگانییەكان، لە ڕێگەی ئەم پەخشەوە هاوڵاتییان پەروەردەدەكرێن، فێردەكرێن، زانیارییان پێدەدرێت، سەربەخۆیی گوتار و بابەتەكانی و سەربەخۆیی دارایی و ڕونی(شەفاف) یەتی بۆ دەستەبەربكرێت دەتوانێت ببێتە بەردی بناغەی دیموكراسی. (هێرش ڕەسوڵ، كاروان عەلی:٢٠١٩: ٢٣_٢٤)

١ -٢:ئەركەكانی میدیای نیشتیمانی
میدیای نیشتیمانی وەك یەكێك لە دەزگا گرنگ و نیشتمانییەكان لە وڵاتدا چەند ئەركێكی هەیە و هاوكاتیش دەبێت، پسپۆڕانی ئەم بوارە سێ مەرجیان وەك بنەما دیاریكردووە،كە خاڵی جیاكەرەوەی میدیای نیشتمانییە، لە جۆرەكانی تری میدیا:
یەكەمیان، ئامانج و مەبەستی جیاوازبێت و خەمی نیشتیمانی بێت، دووەمیان، ئەركی زانیاری بەخشین و پەروەردە و خۆشباری ڕاپەڕێنێت، سێیەمیان، بۆ هەموو كەس بەردەست بێت و بەخۆڕایی بێت.
دیارە، لەوڵاتانی ئەوروپا و ئەمەریكا بەگشتی كەناڵە تەلەڤزیۆنییەكان بە هاوبەشی و پارەی مانگانەیە وەك چۆن لە كوردستانیش هێڵی ئینتەرنێت و چەند كەناڵێكی وەرزشی بەهەمان شێوەن لە ڕێی هاوبەشیكردن و پڕكردنەوەی كارتی مانگانەوە خزمەتگوزارییەكە بە هاونیشتیمانیان دەگات.
ئەگەر ئەم بنەما و مەرج و هاوكات ئەركانە بۆ وڵاتانی ئەورپی پێشمەرجبن، ئەوا لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەم ناوچانە دوئەوەندە گرنگن و لەتەنیشت ئەمانەشەوە دەبێت مۆدێلسازی لە ڕەوشت و كلتور و پەروەردە و پێگەیاندندا ئامانجی بێت، لە ڕابوردودا (كلتور، ژینگە، خێزان) سێ پایەی پەروەردە بوون، ئێستا بەهۆی پێشكەوتنی ئامرازەكانی پەیوەندی و هەژمونی ڕاگەیاندنەوە، دەشێت ڕاگەیاندنیش بە هۆكاری چوارەم دابنرێت.
مرۆڤ ئێستا كە سەیری دیمەنەكە دەكات بە كرداری، ڕاگەیاندن لە هەر سێ هۆكارەكەی تر زیاتر ڕۆڵی پەیداكردووە و هەر منداڵێك یان ئەندامێكی خێزان لەڕێی ئامێرێكی خۆیەوە هەرچی بوێت سەیریدەكات و بەردەستە.

بەگشتی ئەركەكانی ڕاگەیاندنی نیشتمانی بەمجۆرە دیاریكراون:
– بەرنامەكانی جیاواز و ئاست بەرز و فرەیی بن و ستانداری باشی بەرهەمیش بپارێزن.
– توانای دابینكردنی خواست و پێداویستییەكانی خەڵكی هەبێت و گروپ و كەمینەكانیش خواستییان پارێزراوبێت.
-ڕێژەیەكی بەرچاو لە بەرهەمەكانییان ڕەسەن و كلتوری بن و توانای پەروەردەییان بەرزبێت و لەگەڵ بواری سینەمادا هاوكار و لەپەیوەندیدا بن.
– توانای كێبڕكێی و خستنەبەردەستی زۆرترین بژاردەی بۆ خەڵك هەبێت و كەناڵە بازرگانییەكان تێپەڕێنێت.
– میدیای نیشتیمانی پێویستە ڕەنگدانەوەی جیاوازییەكانی ناوكۆمەڵ بێت، لەگەڵ ئەوەی ئەم جیاوازییانە بە جۆرێك بەكاربێت كە پەیوەندی و پێكەوەژیان و لێبوردەیی دروستبكات و توندوتۆڵی بكات، نەك جیاوازییەكان كۆمەڵ لە یەكتری دوربخاتەوە.
– هاوكات پێویستە میدیای نیشتیمانی مۆزایكی نەتەوەیی و كلتوری و فەرهەنگی زیاتر بباتە ناو خەڵك و چالاكانە كاری لەسەر بكات.

١ -٣: كاریگەرییەكانی نەبوونی میدیای نیشتیمانی
ئەگەر لە ڕوانگەی ئەركەكانی میدیای نیشتیمانییەوە كە لە ١ -٢ دا خستمانەڕوو لە بابەتەكە بڕوانیین، ئەوا نەبوونی میدیای نیشتیمانی واتە كاریگەری نەرێنی لەسەر ئەو بوارانە،كە سەرجەمییان بۆ نیشتیمانسازی و پاراستنی كلتور و زمان و پێكەوەیی و خودناسی گرنگن، بە تایبەتی بۆ هەرێمی كوردستان كە لە سایەی حوكمڕانی خراپ و بێ پلانی هەرێمدا بەتەواوی كەوتۆتە ژێر كاریگەری پلان و هەژمونی دەوڵەتانی دراوسێ بەتایبەتی كلتوری توركی، زێدەڕۆیی ناكەین ئەگەر بڵێین توركیا ئێستا بەبێ داگیركاری سەربازیش هەرێمی داگیركردووە وخستویەتیە ژێر هەژمونی خۆیەوە.

١ -٤: كاریگەری لەسەر كلتور و زمان
وەك ئاماژەمان پێكرد ڕاگەیاندنی نیشتیمانی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لە تەنیشت ئەركی گەیاندنی خزمەتگوزاری گشتی ئەركی مۆدێلسازی و نیشتیمانسازی ڕادەپەڕێنێت، لە پەروەردە و پێگەیاندنی تاكەكانی كۆمەڵ و پاراستن و پێشخستنی كلتور و زمانی نەتەوەییدا. ئێستا لەهەرێمی كوردستاندا ژمارەیەكی زۆر كەناڵی تەلەفزیۆنی پەخشدەكەن، هاوكات دەستەیەكی چاودێری نیشتیمانیش نیە كە چاودێری و لێپرسینەوە بكات بەجۆرێك كلتور و شێوازی ژیانی دەوڵەتانی سەردەستی دراوسێ زیاتر لە كلتوری كوردی لە بەرنامەكانییاندا پەخشدەكرێت.
كلتور، سەرجەمی ئەو بەرهەمە مادی و ڕۆحییانە دەگرێتەوە كە خەڵكانێك لە مێژووی خۆیاندا پێكەوە بەرهەمیانهێناوە، هەر خودی ئەم كلتورە ناسنامەی كۆمەڵ و بنەمایەكی هاوبەش بۆ پێكەوەیی و خۆناسینی نەتەوەیی دادەنرێت.(رەفیق سابیر:٢٠٣:١٩_٢٠)
بەم پێیە، كلتور بنەمایەكی سەرەكی خودناسی و خود جیاكارییە، لە بەرانبەر ئەوی تر، بۆ ئێمەی كورد لە بەرانبەر دەوڵەتانی سەردەستی دراوسێ بە تایبەتی دەوڵەتی توركیا پاراستن و گەشەپێدانی زۆر گرنگە، بەڵام بەهۆی بێ پلانی حكومەت و هەژمونی دەوڵەتی توركیا و نەبونی میدیای نیشتیمانی و لە بەرامبەردا بوونی ژمارەیەكی زۆری كەناڵ و میدیای هونەری و بازرگانی و حیزبی كە بەشی زۆریان هونەر و كلتوری توركیا پەخشدەكەن كاریگەری نەرێنی لەسەر كۆمەڵی كوردی داناوە. لە زۆر كاتدا ناوەڕۆكی فیلم و زنجیرەكان و مۆسیقا و تەنانەت دیزاینی جلوبەرگ و لەش و لاری ئەكتەرەكانیش لاساییكردنەوەی كلتوری نەتەوەی سەردەستە، بە نمونە زۆرترین نەشتەرگەری جوانكاری لای گەنجان لە ئێستادا دەكرێت كە سەرجەمیان هەوڵی خۆ وەك ئەوی تر لێكردنە.
ئەم بەردەوامی پەخش و نەبوونی میدیای نیشتیمانییە و هاوكات نەبوونی دەزگای چاودێری لەلایەن حكومەتەوە بەجۆرێكە ساڵانێكە كاری لەسەر دەكرێت و كاریگەری نەرێنی لە سەر تاكەكانی كۆمەڵ و شێوازی ژیانییان داناوە. مرۆڤ دەتوانێت بڵێت، هەرێمی كوردستان بەبێ داگیركاری سەربازی لەلایەنی كلتورییەوە داگیركراوە.
كاریگەری خراپی نەبوونی میدیای نیشتیمانی پەیوەست بە زمانی كوردی و بوونی ژمارەیەكی زۆری كەناڵ و میدیای حیزبی و سێبەر و كەسی و كۆمپانیا، بەبێ بونی پلانی زمانی و سیاسەتی زمانی لای دەسەڵاتدارانی هەرێمی كوردستان لەسەر هەموو ئاستەكانی زمان كاریگەری نەرێنی هەبووە و لەم پێناوەشدا نمونە زۆرن كە لەئایندەیەكی نزیكدا،لە توێژینەوەیەكی سەربەخۆدا بڵاویدەكەینەوە.

١ -٥: میدیای نیشتیمانی و كێبڕكێی سیاسی
پارتە سیاسییەكان لە هەموو وڵاتێكدا بەردەوام لەكێبڕكێی سیاسیدان و دەیانەوێت لەڕێی گەمەی دیموكراسییەوە شوێن و پێگەی خۆیان لە كۆمەڵ و گرتنە دەستی دەسەڵاتدا دیاریبكەن.
میدیا لە گەمەی هەڵبژاردن و بەلاداخستنی ئەنجامی هەڵبژاردنەكان ڕۆڵی دیار و كاریگەری هەیە، بەجۆرێك ئەو پارتەی میدیای كاریگەری هەبێت، ئەوا دەتوانێت تا رادەیەكی زۆر ئەنجامی هەڵبژاردن لە قازانجی خۆی یەكلایی بكاتەوە.
دوو پارتی دەسەڵاتداری هەرێمی كوردستان(پارتی، یەكێتی) لەپاڵ بوونی ژمارەیەكی زۆری میدیا و سۆشیال میدیا ئامرازی یەكلاییكردنەوەی ئەنجامی هەڵبژاردنییان لایە، وەك هێز و پارە و پۆست، بۆیە بوونی میدیایەكی نیشتیمانی كە دەرفەتی یەكسان وەك یەك بۆ پارتە ڕكابەرەكان بڕەخسێنێت بەتایبەتی ئەو پارتانەی میدیایان نیە زۆر گرنگە و تاڕادەیەك زامنی فرسەتی نزیكی كێبڕكێی هەڵبژاردنە كە دواجار بە سودی دیموكراسی و بنیاتنانی حوكمڕانی باش و دروستبوونی متمانەی هاونیشتمانییان بە هەڵبژاردن بەرهەمدێنێت.

١ -٦: ئەنجام
ئەم توێژینەوە كورتە دەمانگەیەنێتە ئەو ئەنجامەی كە نەبوونی میدیای نیشتیمانی چەند لایەنی نەرێنی هەیە بەتایبەتی بۆ هەرێمی كوردستان، كە هێشتا لە ژێر پلانی دەوڵەتانی دەوروبەردایە و لەناوەندیشەوە هەوڵی سنورداركردنی دەسەڵاتەكانی دەدرێت و پارتە سیاسییەكانی لە ناكۆكی بەردەوامدان و دوو لایەنی دەسەڵاتدار و خاوەن هێزی سەربازی بوونەتە بەشێك لە سیاسەتی هەرێمایەتی و ئەوانیش لە ڕێی میدیا و ئابورییەوە هەژمونییان بەسەر هەرێمدا كردوە. بوونی میدیای نیشتیمانی دەتوانێت پێش لەم پلانانە بگرێت و كلتور و زمان و هونەری ڕەسەن بپارێزێت و دەرفەتی یەكسانیش بۆ لایەنە سیاسییەكان و تاكی ئازادی كۆمەڵ بڕەخسێنێت.

شێركۆ حەمەئەمین