چین و گەورەترین ئابووری جیهان

هیوا جاف – ناوەندی ئەکادیمیی تۆژینەوەی نیشتمانی

تا ساڵی 2021 چین دووەم گەورەترین ئابووری جیهان  بوە و بەرهەمی ناوخۆیی 17.7 تریلیۆن دۆلارە، لە دوای بەرهەمی ناوخۆیی ئەمەریکا کە 22.9 تریلیۆن دۆلارە.

ئەگەر ئابووری بە یەکسانی هێزی کڕین (PPP) نوێنەرایەتی بکرایە، چین لە ئەمریکا وەک گەورەترین ئابووری بە هێزی کڕین زیاتر لە ٢٧.٣ تریلیۆن دۆلار لە ئەمریکا دەباتەوە.

چین چۆن لە کۆمەڵگەیەکی هەژارەوە، کە بەهۆی شەڕی جیهانی دووەم و شەڕی ناوخۆی خۆیەوە تا ناوەڕاستی سەدەی بیستەم وێران بوو، بۆ ئابووری ژمارە دوو لەمڕۆدا ڕۆیشت؟ دوای دەیان ساڵ لە چەقبەستوویی ئابووری و پاشەکشە لە ژێر دەسەڵاتی کۆمۆنیستەکاندا، چین دەستیکرد بە کرانەوە بەڕووی بازرگانی نێودەوڵەتی و ئازادکردنی ئابووریدا کاتێک پەیوەندی دیپلۆماسی و بازرگانی لەگەڵ ئەمریکادا لە ساڵی 1979 دامەزراند لە ماوەی چوار دەیەی داهاتوودا بەرزبووەوە و بوو بە هێزێکی گەورەی ئابووری جیهانی.

چین ڕووبەڕووی ڕەخنە بووەتەوە سەبارەت بەوەی کە چۆن ئابوورییەکەی توانیویەتی گەشەی ساڵانەی تێکڕای نزیکەی 10% بپارێزێت، هەرچەندە ئەمە لە چەند ساڵی ڕابردوودا خاوبووەتەوە، لەگەڵ گەشەکردنی 8.1% لە ساڵی 2021، کە هێشتا لە چوارچێوەی ئامانجەکانی گەشەکردنی چیندایە.   واتە حکومەت تۆمەتبار کراوە بە دەستکاریکردنی دراو بۆ ئەوەی هەناردەکردنی چین بە سەرنجڕاکێشی بمێنێتەوە و بە سزا و دیسپلیننەکردنی ئەو کۆمپانیایانە کە بەشداری دزینی خاوەندارێتی فیکری دەکەن (IP) .

ئابووری چین لە ماوەی چەند دەیەی ڕابردوودا گەشەی کردووە و بووەتە یەکێک لە گەورەترین و بەهێزترین ئابوورییەکانی جیهان بەهۆی بەرهەمهێنانی پیشەسازی و هەناردەکردنی پیشەسازییەوە، ئێستا بەرهەمی ناوخۆیی چین لە ڕووی یەکسانی هێزی کڕینەوە گەورەترینە.

سەرەڕای ئەم گەشەسەندنە، ئابووری چین هێشتا بە توندی لەلایەن حکومەتەکەیەوە کۆنترۆڵکراوە، چونکە تۆمەتی گەندەڵی و مامەڵەی نادادپەروەرانە و داتای ساختە هە

گەشەی پیشەسازی

وەک زۆربەی ئەو وڵاتانەی کە دەیانەوێت ئابووری خۆیان پەرەپێبدەن، هەنگاوی یەکەمی چین بریتی بوو لە بنیاتنانی پیشەسازی قورس. ئەمڕۆ چین پێشەنگی جیهانە لە بواری بەرهەمهێناندا و نزیکەی نیوەی پۆڵای جیهان بەرهەم دەهێنێت

پیشەسازی کانگاکانی خەڵوز، کانزای ئاسن، خوێ، نەوت، گاز و زێڕ دەردەهێنێت. بۆ کەمکردنەوەی پشتبەستنی چین بە خەڵوز، وڵاتەکە بەرەو سەرچاوە نوێبووەکانی زیاتر هەنگاو دەنێت و پلانی هەیە لە ساڵانی داهاتوودا بەکارهێنانی گازی سروشتی زیاد بکات. هەروەها چین چەندین یەدەگی نەوتی هەیە، هەروەها نەوتی گازی سروشتی هەیە کە هێشتا بە تەواوی لێکۆڵینەوەیان لەسەر نەکراوە.

چین بەرەو نوێکاری زیاتر هەنگاو دەنێت و پلانی هەیە لە ساڵانی داهاتوودا بەکارهێنانی گازی سروشتی زیاتر بکات. هەروەها چین یەدەگی نەوتی زۆری هەیە، هەروەها نەوتی غازی سروشتی هەیە کە هێشتا بە تەواوی لێکۆڵینەوەیان لەسەر نەکراوە.

هەروەها وڵاتەکە کاندیدێکی باشە بۆ بەرهەمهێنانی وزەی کەهرۆ موگناتیسی (الطاقة الكهرومائية) لە ساڵی ٢٠١٢دا بەنداوی سێ گەروو (Three Gorges Dam) تەواو بوو وئێستا بەرهەمهێنەری سەرەکی کارەبایە بۆ شارەکانی باشوور (لەوانەش شەنگەهای).

ئەمریکییەکان دەزانن کە چین وڵاتێکی بەهێزی بەرهەمهێنانە. جگە لە کەرتی گەورەی بەرهەمهێنانی قوماش، ئامێر، چیمەنتۆ، خۆراک پرۆسێسی ، ئامێری گواستنەوە (شەمەندەفەر، فڕۆکە و ئۆتۆمبێل)، کاڵای بەکاربەر و ئەلیکترۆنیات دابین دەکات.

چین نەک هەر کۆمپانیایەکی زۆری ناوخۆیی هەیە کە ئالیات وسۆفتوێر دروست دەکەن، بەڵکو وڵاتەکە پێشەنگی کۆکردنەوەی (assembler) ئەلیکترۆنیاتی بیانیشە. پیشەسازی سۆفتوێر و ئایتی چینی لە مانگی ئایاری ٢٠٢١ تا مانگی ئایاری ٢٠٢٢ بە ڕێژەی ١٠.٨% گەشەی کردووە و داهاتی چارەکی یەکەمی نزیکەی ٤١٥ ملیار دۆلاری بەدەستهێناوە.

بە هەمان شێوە چین ئۆتۆمبێل لە کارگەکانی کەخاوەندارێتی هەردوو کۆمپانیای ناوخۆیی و بیانی بەرهەم دەهێنێت. بەڵام زۆربەی ئۆتۆمبێلەکان کە مارکەی ناوخۆیی و بیانییان هەیە،لەلایەن خەڵکی چینەوە دەکڕدرێن، لە ساڵی ٢٠٢١دا نزیکەی ٣٠٠ ملیۆن ئۆتۆمبێلی هەبووە.  فرۆشی ئۆتۆمبێلی چینی لە ساڵی ٢٠٢١ بە ڕێژەی ٣.٨% زیادی کردووە و گەیشتووەتە ٢٦.٢ ملیۆن یەکە.

پیشەسازی دەرمانی چینی وەک باقی پیشەسازیەکانی تری چین بە خێرایی گەشە دەکات. ئەم پیشەسازییە، دیسانەوە، بەر ڕەخنەی دزینی خاوەندارێتی هزری.( IP) گیرۆدە بووە.

کۆمپانیا ناوخۆییەکانی چین، زۆرینەی بازاڕیان کۆنترۆڵکردوە لەگەڵ ئەوەی کۆمپانیا نێودەوڵەتیی و فرەرەگەزەکان وەک فایزەر (PFE)، GlaxoSmithKline (GSK)، نۆڤارتیس (NVS)، و AstraZeneca (AZN) هەروەها بونیان هەیە. بەڵام بەرهەمەکانیان زیتر بۆ دەرەوەی چینە. لەئەگەری چاکسازی وڕێکخستنی پیشەسازی دەرمانسازی لە چین (زیادکردنی دەستڕاگەیشتن بە OTC و جێبەجێکردنی پاتێنت)، ئەگەرێکی زۆر هەیە بۆ گەشەی وەبەرهێنان لەم بوارەدا. و پێش بە براندە ناسراوەکان بگرێت.

دواتر چین ماڵی گەندەڵی بەربڵاوە. حکومەتی نیشتمانی چالاکانە هەوڵدەدات مۆرکی لێبکاتەوە لە هەوڵێکدا بۆ ئەوەی وڵاتەکە زیاتر دۆستی بازرگانی بێت بۆ ڕۆژئاواییەکان و دوورکەوتنەوە لە ناکارایی ئابووری و بازرگانی کە لە گەندەڵیەوە سەرچاوە دەگرێت

چین یەکەم یان دووەم گەورەترین ئابووری جیهانە بەپێی ئەوەی سەیری GDP یان PPP دەکەیت. بەڵام ڕەنگە بە شێوەیەکی بەرچاو وڵاتەکە وەک وڵاتانی دیکەی ١٠ وڵاتی سەرەکی گەشەسەندوو نییە. خەرجییەکانی حکومەت بزوێنەرێکی سەرەکی گەشەکردنە کە لە چەند ساڵی ڕابردوودا بووەتە هۆی بیناسازی بێ جیاوازی. تەنانەت بە زۆرترین ژمارەی دانیشتوانی سەر زەوی، چین کێشەی زۆری هەبوو بۆ دۆزینەوەی کڕیار بۆ خانووبەرە لە شارە جنۆکەییەکانیدا. بەڵام دوایین کارنامەی حکومەت لەسەر هاندانەکانە بۆ بەهێزکردنەوەی چالاکییە ئابوورییەکان و ئەگەر ئەوە ڕووبدات وڵاتەکە بوارێکی گەورەی هەیە بۆ گەشەکردن.