یەكێك لە ئاكارە سەرەكییەكانی بزوتنەوە سیاسییە ئایدیۆلۆژییەكان، بەرهەمهێنانی جنێوو ناو و ناتۆرەی نابەجێ و شكاندنی ئەخلاقییانەی ئەو كەس و لایەنانەیە كە بەرەنگاریان دەبنەوە. لەپشتی ئەم پیشە ناشیرینەوە، تێرۆری كەسایەتیی و گڵاو و قێزەونكردنی بیرو بۆچوون و تێگەیشتنی ئەوانەیە وەك ئەوان بیرناكەنەوە. لەم ڕووەوە چ بزاوتە عەلمانییەكانی ساڵانی پەنجاو شەست و هەفتا، بە چەپ و ڕاستییانەوە، هەڵگری ئەم ئاكارەبوون، چ لە ئێستاشدا باڵە جیاوازەكانی ئیسلامی سیاسیی، بە توندڕەو و میانڕەوییانەوە. عەلمانییەكانی جاران، زۆربەی جار عەلمانییە چەپەكان، لە هێرشێكی بەردەوامدابوون بۆ سەر ”دیموكراسیەت“و ”كاپیتالیزم“و ”لیبرالیزم“و ”مافەكانی مرۆڤ“و هەموویان بە درۆی سیستم و بە میكانیزمی لەخشتەبردنی ”هێزە شۆڕشگێڕەكان“، لە قەڵەمئەدا. ئیسلامییەكانیش لەڕۆژی دروستبوونیانەوە تا ئەم ساتە، جنێو بە ”عەلمانیەت“و ”لیبرالیزم“و ”خۆرئاوا“و ”فیكری خۆرئاوا“ دەدەن و لە ئێستاشدا جنێودان بە چەمكی ”جێندەر“یشی، هاتۆتەسەر. ئەوەی جیاوازە لە دۆخی ساڵانی پەنجاكان و شەستەكان و هەفتاكان و هەشتاكان، هتد… ئەوەیە لە ئێستادا دوو گۆڕانكاریی تایبەت ڕوویانداوە. یەكەمیان ئەوەیە نەوەیەك لە ”بانگخوازیی“ نەخوێدنەوارو جنێوفرۆش و پۆپۆلیستی سەلەفی مەزهەب لەپاڵ و لەناو و لە دەرەوەی باڵە فەرمییەكانی ئیسلامی سیاسیدا دروستبوون. دووهەمیان دروستبوونی سۆشیال میدیایە وەك ڕوانگەو بڵندگۆیەك بۆ قسەكردن و ڕادەربڕین كە وایكردووە چالاكەوانە سیاسیی و كۆمەڵایەتییەكان توانایەكی گەورەی پەیوەندیكردنیان بە كۆمەڵگاوە هەبێت. تا ئەو شوێنەی ژمارەیەك لەم كەسانە، خاوەنی كەناڵ و تەلەفیزیۆن و پێگەی ئەلكترۆنی تایبەت بەخۆیان بن.
وەك وتم سەد ساڵە ئیسلامی سیاسیی قسە بە عەلمانیەت دەڵێت و بە ”بێدینیی“و ”دژایەتیكردنی دین“و ”كوفر“و ”خراپەكارییەكی ڕەها“ یەكسانی دەكات. سەدانجار بۆیان شەرح بكەیت و نیشانیان بدەیت كە ئەو تێگەیشتنە بۆ عەلمایەت هەڵەو ناڕاستە، درۆیەكە ئەوان بۆ عەلمانیەتی هەڵدەبەستن، ئەوان مێش میوانیان نییە. و لە مەقام و ئاوازی خۆیان ناكەون. تا ئەو ڕادەیەی هەوادارەكانیان فێركردووە كە خراپییەكانی پارتی و یەكێتیی و خراپی سیستمی حوكمڕانیی لە هەرێمدا، بكەنە خەتای عەلمانیەت، نەك خەتای، بۆ نموونە، پێكهاتی خێزانیی و بنەماڵەیی دەسەڵات، مۆدێلی حیزبایەتیی باڵادەست لە هەرێمدا، شێوازی ئیرادەدانی ئابوریی وڵاتەكەو ئەو پەیوەندییەی لەنێوان سیاسەت و ئابوریدا دروستیان كردووە، ئەو مۆدێلە میدییایەی لە هەرێمدا دروستیان كردووە، گۆڕینی هێزە سەربازییەكان بە میلیشیای حیزبی تایبەت، مۆنۆپۆڵكردنێكی تەواوەتی كایەی سیاسیی و ئابوریی و ئەمنیی و كایەی پەیوەندییە دەرەكیی و ناوەكییەكان و هتد… ئەوان تێگەیشتن لەم دۆخە ئاڵۆزە بە ئەركی خۆیان نازانن و لەباتی ئەمە پارتی و یەكێتی بە هێزی عەلمانی ناودەبەن و خراپەكارییەكانی ئەو دوو هێزە، لە كۆی بوارەكاندا، دەدەنە پاڵ عەلمانیەت.
ئێستا ئیتر نۆرە هاتۆتە سەر چەمكی ”جێندەر“و قسەگوتن بە ”جێندەر“ بووە بە سێنتەری چالاكیی بەشێكی زۆر لە ئیسلامییەكان. لەم چەند ساڵەی دواییدا بانگخوازو چالاكەوانە ئیسلامییەكان سەرەتا بە هێرشكردنەسەر ڕێكخراوەكانی ژنان و بە هێرش بۆسەر فێمینزم دەستیانپێكرد، ئێستا ئیشەكەیان ئاسانترو هەرزانتر كردووەو وشەیەكیان دۆزیەوەتە هێرشە ڕۆژانەییەكانیان ئاڕاستە بكەن، وشەی ”جێندەر“. وەكچۆن لە پەیوەندیدا بە عەلمانیەتەوە جۆرێكی مەترسیدار لە ئیستیقالەكردن لە بیركردنەوەو تێگەشتن لای ئەم هێزانە هەیە، لە دۆخی ”جێندەر“یشدا هەمان دۆخ، بەڵام بەخەستتر لەئارادایە. سۆشیال میدیاش بووە بەو ڕووبەری ئەم ئیستیقالە گەورەیە لە بیركردنەوەو ئەم تێنەگەیشتنە بەرفراوانە، بە ئاسانی ببینرێن و بڵاوببنەوە. لەم ماوەی ئەم ساڵەدا چەندان نوسەرو ڕۆشنبیرو چالاكەوان، هەوڵیاندا چەمكەكانی فێمینزیم و جێندەر و مەسەلەی ژن لە كۆمەڵگادا، شیبكەنەوەو بنەما فیكریی و تیوریی و ئەخلاقییەكانی نیشان بدەن، بەڵام هێزە ئیسلامییەكان گوێیان بە هیچ یەكێك لەمانە نەدا. لە دواهەمین پۆستیاندا لەسەر ئەم مەسەلەیە، مەسەلەی جێندەر، حاجی كاروان، جەوهەری تێگەیشتنی زۆرینەی هێزە ئیسلامییەكانی بۆ ئەم چەمكە، بەرجەستە كرد. لەسەر پێگەی خۆی لەفەیسبوك ئەم چالاكەوانە ئیسلامییە بە ئاسانییەكی كەموێنە، بەڵام تەواو ترسناكەوە، بەمجۆرە پێناسەی جێندەر دەكات ”ئەزانن جێندەر واتای چیە: هاوسەرگیری پیاو لەگەڵ پیاو، ژن لەگەڵ ژن،. ژن و پیاو لەگەڵ ئاژەڵ!! ئاژەڵش ئەمەی قبوڵ نیە“.
ئەم تێگەیشتنە بۆ جێندەر، دەچێتە قاڵبی ئیهانەكردن و جەهلەوە، ئیهانەكردن لەڕێگای جەهلەوە، ”جەهلێكی ترسناك“، كە نەك تەنها ڕێگا لە شێوازە سادەكانی بیركردنەوەو تێگەیشتن لە دیاردەكان دەگرێت، بەڵكو خودی بیركردنەوە خۆیشی وەك چالاكیی و توانایەكی ئینسانیی تایبەت، وێران دەكات. ئەمجۆرە قسەكردنە لەسەر چەمكێكی گرنگ كە لە سەرەتای هەشتاكانەوە بەشێكە لە بوارە سەرەكییەكانی ناو زانستە ئینسانیی و كۆمەڵایەتییەكان و ناو هەندێك بواری زانستە سروشتییەكانی وەك بایۆلۆژیاش، نەك تەنها عەیبەیە، بەڵكو تاوانێكی ئەخلاقیشە. لێكۆڵینەوەی جێندەریی لە هەشتاكانەوە لە زوربەی هەرەزۆری زانكۆ گرنگەكانی جیهاندا هەیەو كاری لەسەر دەكرێت، كۆرسی جیاوازی لەسەر دەخوێندرێت و بوویشە بە بەشێك لە مەنهەجی ئیشكردن و بیركردنەوەی زۆرێك لە بوارە زانستییەكان، بە زانكۆی ئەمستردامەوە لە هۆڵەندا كە من نزیكەی ١٧ ساڵێكە كاری تێدادەكەم. كەچی ئەم چالاكەوانە ئیسلامییە لە سلێمانیەوە مەسەلەی جێندەر یەكسان دەكات بە ”هاوسەرگریی ژن و پیاو لەگەڵ ئاژەڵ“دا.
بە بۆچوونی من هەر زانكۆیەك لە زانكۆكانی كوردستان كە كۆرسی لەسەر جێندەر تێدابێت، هەر ئۆرگان و دەزگا و چالەكەوانێك لە كوردستاندا كە خۆیان بە مەسەلەی جێندەرەوە سەرقاڵكردووە، پێویستە ئەم قسانەی حاجی كاروان قبووڵ نەكەن. قبووڵكردنی ئەم قسانە تاوانە بەرامبەر بە خۆیان و بەرامبەر بە زانست و بەرامبەر بە فیكر، وەكچۆن تاوانە بەرامبەر بەو دەزگایانەی كاری تێدادەكەن. بەبۆچوونی من ئەم هێزانە پێویستە بە شێوەیەكی دەستەجەمعی شكات لەم چالاكەوانە ئیسلامییە بكەن و داوای سەلماندنی ئەو حوكمە ئەخلاقییە ناجۆرەی لێبكەن كە لە كۆمەڵگای ئێمەدا قابیلی ئەوەیە مرۆڤی لەسەر بكوژرێت. ئەم ئیهانە گەورەیە بە فیكرو مەعریفەو زانست نابێت بەبێ لێپرسینەوە تێبپەڕێت. مەسەلەكە لێرەدا مەسەلەی ئازادیی ڕادەربڕین نییە، بەڵكو مەسەلەی ئیهانەكردنێكی ڕاستەوخۆیە بە سەرجەمی ئەو كەسایەتی و دەزگاو بوارە زانستیی و ئینسانیانە، كەم لەم بوارەدا كاردەكەن و چالاكن.
بەڵام با پرسیارێكی سادە لە خۆمان بكەین و بپرسین ئایا بەڕاست جێندەر چییەو لێكۆڵینەوەی جێندەری چییە؟ ئایا بەڕاست جێندەر مانای”هاوسەرگیری پیاو لەگەڵ پیاو، ژن لەگەڵ ژن،. ژن و پیاو لەگەڵ ئاژەڵ!!“. بەر لە هەموو شتێك وشەی جێندەر بەمانای ڕەگەز دێت، ڕەگەزی نێرو ڕەگەزی مێ، پیاو و ژن. لە ساڵانی هەشتاشەوە بووە بەو بوارە تایبەتەی خوێندن و لێكۆڵینەوە كە باس لە پێگەی ژن و پێگەی پیاو لە كۆمەڵگادا دەكات، باس لەوە دەكات چ تێگەیشتنێك لە كۆمەڵگادا بۆ ژنبوون و پیاوبوون هەیە، چ ڕۆڵێك بە هەریەكێك لەم دوو ڕەگەزە دەبەخشرێت، بەناو چ جۆرە پرۆسەیەكی بەتاكەكەسبوون و بەكۆمەڵایەتیبووندا تێدەپەڕن. نایەكسانی نێوان ژن و پیاو لە كوێوە دێت و سەرچاوەدگرێت؟ جۆرەكانی پیاوەتیی و جۆرەكانی ژنبوون كامانەن و چۆن؟ چۆن ڕەگەز دەكرێت بە بنەمای شوناس؟ ئەم شوناسەش چ جۆرە پەیوەندییەكی بە شوناسەكانی تری مرۆڤەوە هەیە، لەوانە شوناسی دینیی، شوناسی ئەتنیی، شوناسی نەتەوەیی، شوناسیی چینایەتیی، شوناسی سێكسیی، شوناسی ژنبوون و پیاوبوون، هتد..
لێكۆڵینەوە لەمانەش وەك جۆرێكی نوێ لە لێكۆڵینەوەی زانستیی مامەڵەدەكرێت و زیاد لە زانستێك لە زانستەكانیش بەم شێوازە لە لێكۆڵینەوەكردنەوە سەرقاڵە. لێكۆڵینەوە لەم بوارەدا كاریگەرییە ئاڵۆزەكانی ڕەگەزمان نیشانئەدات لەسەر فۆرمەكانی تری ناسنامە ئینسانییەكان، بۆ نموونە كاریگەریی لەسەر ناسنامەی دینیی، نەتەوەیی، ئەتنیی، پیاوسالاریی و ژنبوون و پیاوبوون. هەروەها كاریگەریی ڕەگەز لەسەر فۆرمەكانی ڕێكخستنی كۆمەڵگاو ڕێكخستنی پەیوەندییەكان لەناو كۆمەڵگادا. لەمەشدا دیدگایەكی ئینسانی ئاراستەی دەكات كە پێ لەسەر بەئاگابوون و هەوڵدان بۆ چارەسەركردنی پلەبەندییە هیراركیی و نایەكسانییە ڕەگەزییەكان دادەگرێت، كە زۆربەی جار لە فۆرمی ستەمی كۆمەڵایەتیی و فەرهەنگیی و ئەخلاقیی و ڕەمزیی و مادیدا بەرجەستەن. ئەو دونیابینییەی كە ئاڕاستەی ئەمجۆرە لێكۆڵینەوەو كارە زانستییانە دەكات، وێناكردنی مرۆڤە، بە هەردوو ڕەگەزەكەوە، وەك دیاردەیەكی ئاڵۆزو وەك فۆرمی جیاوازی مرۆڤبوون، كە پێویستە مافی یەكسان و بەرپرسیارێتی یەكسانیان هەبێت. فۆرمێكە لە زانست كە لە ئاستی نۆرماتیڤ و پێوانەییدا دژ بە ستەم و ڕاسیزم و پەڕاندن و حیساببۆنەكردن و جیاكارییكردنە لەنوێان مرۆڤەكاندا لەسەر بنەمای ڕەگەز و شێوەژیان و هەبوون یان نەبوونی شوناسێكی، دیاریكراو.
لەم ڕووەوە چەمكی جێندەر وەك چاوێكی ڕەخنەیی ئامادەیە بەسەر پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان و بەسەر پێگەو پلەی ڕەگەزەكان لە كۆمەڵگاو بەسەر شێوازەكانی چەوساندنەوەو غەدركردنی كۆمەڵایەتییەوە. چاوێكی ڕەخنەگرانە كە دەیەوێت جۆری كۆمەڵگاكان باشترو ئینسانیترو یەكسانخوازتر بن، هەروەها بتوانێت جیاوازییەكانی ناو هەناوی خۆی باشترو ئینسانییانە، بناسێت و بپارێزێت. هەروەها جێندەر چەمكێكی زانستییە كە دەبێت بە چاودێر بەسەر بارودۆخی كاركردنی مرۆڤەكانەوە لەگەڵیەكدا، بەسەر توانای دەركەوتن و دەرنەكەوتنیان لەناو ژیانی گشتیدا، بەسەر بڕو ڕادەی توانای دەستگەیشتنیان بە خزمەتگوزاریی تەندروستیی و توانای سەربەخۆبوونەوە، بەسەر ڕێگرییە جیاوازەكان لەبەردەم گەشەكردنی هەریەكێكیاندا.
جێندەر، یان ڕەگەز، وەك چەمك و وەك زاراوەیەكی زانستیی، لە چەمكە زانستییەكانی تری وەك نەتەوەو ”كۆمەڵگا“و ”پێكەوەبوونی كۆمەڵایەتیی“و ”چین“و ”گروپ“و خودی ”تاكەكەس“ خۆیشی جیاناكرێتەوە، وەك هۆكارێكیش بۆ بەرهەمهێنانی شوناس هەرگیز لەو هۆكارانەی تر جیا ناكرێتەوە كە پێگەی كەسێك لەناو كۆمەڵگا و لە جیهاندا، دیاری دەكەن، لەوانەش بۆ نموونە چین، ڕەچەڵەك و ئایین، ناوچەی دیاریكراو و دۆخی هاووڵاتیبوون،، هتد…
لێكۆڵینەوە لەبواری جێندەردا دەتوانێت بە ئاسانی نیشانمان بدات ئێمە لە چ جۆرە كۆمەڵگایەدا دەژین، چ جۆرە سیستمێكی دیسپلیكردن و چاودرێركردن و ئاراستەكردنمان هەیە، بە چ جۆرێك جیاوازیەكانمان ناوناوە و ڕێكخستووە، چ مانایەكمان بە شوناسە گەورەكانی وەك پیاوبوون و ژنبوون و ئینسانبوون بەخشیووە. چەمكی جێندەر دەتوانێت نیشانمان بدات چ فۆرمێك لە لێبوردن و هاریكاریی و بەدەمەیەكەوەچوونیش لە كۆمەڵگادا هەیەو ئیشدەكات، چ جۆرە ستەمێكیش ڕاستەوخۆو ناڕاستەوخۆ، بینراو و نەبینراو، هەن و كاردەكەن. هەروەها ئەم چەمكە دەتوانێت قۆناغە مێژووییەكان و فۆرمی كولتورەكان و سیستمە ئەخلاقیی و ڕەمزییەكانمان بۆ لەیەكتری جیابكاتەوە و نیشانمابدات مرۆڤ لە كوێدا ستەمی زیاتر یان كەمتری بەرامبەر كراوەو بەرامبەر دەكرێت.
بە كورتییەكەی، وەرگرتن و بەكارهێنانی جێندەر وەك چەمكێكی فیكریی و تیوریی، وەك بەشێكی گرنگ لە گەشەی زانستە كۆمەڵایەتیی و ئینسانییەكان لە كۆتاییەكانی سەدەی بیستەم و سەرەتای سەدەی بیست و یەكەمدا، كردنەوەی دەروازەیەكە بۆ باشتر تێگەیشتن لە ئینسانبوونی ئینسان، لەوەی كە مرۆڤ دەتوانێت بە شێوازی جیاوازو بە ڕێگای جیاواز، بەڵام باشترو ئینسانیترو خاڵیتر لە ستەم و چەوساندنەوە، لەگەڵ یەكتریدا بژین. ڕەگەز یان جێندەر بەشێكی هێجگار گرنگی مرۆڤبوونە، دەتوانێت پێمانبڵێت مرۆڤبوون لە دونیای ئەمڕۆدا چ مانایەكی هەیە، كۆمەڵگا چۆن ڕێكخراوەو كاردەكات، سیستمەكانی ئیمتیازات و ستەمكردن چۆن بەڕێوەدەبرێن. لە ڕاستیدا لێكۆڵینەوە لەم بوارەدا هەوڵدانە بۆ نەهێشتنی بڕێكی بەرچاو لە ستمە كۆمەڵایەتییەكان، ئەم جۆرە لێكۆڵینەوانە دەتوانن زمان ببەخشن بەوانەی زمانیان لێسەندراوەتەوە، یان بەو كێشانەی تا ئێستا زمانیان بۆ دروستنەكراوە، بەگژ نایەكسانی كۆمەڵایەتیی و ئەو پرۆسانەدا بچێتەوە، كە ماف لە بەشە لاوازو پەراوێزخراوەكانی ناو كۆمەڵگا دەسێنێتەوە، كە مرۆڤەكان لەناو پێناس و قاڵبی نەگۆڕ و پێوەری ئاسنیندا، بەنددەكات.
هەرچی پەیوەندیی بە ژیانی سێكسییەوە هەیە، یەكەمین ئەرك كە شیكاری جێندەری لە دونیایەكی وەك دونیای ئێمەدا، دەتوانێت پێیهەڵسێت، نیشاندانی ئەو پەیوەندییە كە لەنێوان ژیانی سێكسیی و دەسەڵات و فۆرمەكانی ئیمتیازاتی كۆمەڵایەتیی و سیاسیی و دینیدا هەیە. یەكەمین پرسیارێكیش بكرێت، بۆ نموونە، لەم بوارەدا بكرێت ئەوەیە: بۆچی دەیان هەزار كچ و كوڕی گەنج لە وڵاتی ئێمەو دراوسێكانماندا هەن و ناتوانن شو بكەن و ژنبهێنن، كەچی نوخبەیەكی بچووك لە پیاوانی دەسەڵات و پیاوانی دین، هەم بەرگریی لە فرەژنی، تا گەیشتن بە چوار ژن دەكەن، هەم خۆیشیان دەتوانن چەندان ژن بەیەكەوە بهێنن؟ بۆ پرسیاریی بێژنیی زیاد لەنەوەیەك بێدەنگ و بێزمان كراوە، ئەی بۆچی زمانی فرەژنی لە هەموو كونوقوژبنێكدا دەبیسترێت؟ ئەو پرسیارانەی دیدگای جێندەرناسی دەتوانێت لێرەدا بیانكات پرسیاری دینیی نین و پەیوەندییان بەبواری بە خوداناسییەوە نییە، بەڵكو پرسیارێكن دەربارەی نایەكسانیی دەسەڵات و شێوازی ڕێكخستنی ئیمتیازاتی كۆمەڵایەتیی، واتە پرسیارگەلێكی كۆمەڵناسانەیە.
ئەوەی كە بەشێكی زۆری پیاوان بە گشتیی و كەسانی وەك حاجی كاروانی بەو ڕادەیە توڕەكردووە ئەو قسانەی سەرەوە بكات، ئەو ڕاستییە سادەیەیە، كە پرسیاری جێندەرییانە، تەنها پرسیار نییە سەبارەت بە ژیان و پێگەی ژنان لە كۆمەڵگادا، بەڵكو پرسیاریشە سەبارەت بە ژیان و پێگەی پیاوان لە كۆمەڵگادا. بەشێكی گەورەی ئەو پیاوانەیش كە بەشدارن لە دروستكردنی سیستمێكی ستەمگەردا، ستەمگەریی لە مانا بەرفراونەكەیدا، نایانەوێت ئەو جۆرە پرسیارانە ببیستن. بۆیە ڕێگا هەرە ئاسانەكە هەڵدەبژێرن، ڕێگای جنێودان و شكاندنی ئەخلاقیانەی كەسەكان و چەمكە فیكریی و زانستییەكان. ئەوەی حاجی كاروان نوسیویەتیی و دەیڵێت، بەشێكە لەو میكانیزمانەی بەهۆیەوە ستەمگەریی و جەهل لە دونیای ئێمەدا كاری پێدەكەن. كاتی لێپرسینەوە لە هەردووكیان هاتووە، هەم لە ستەمگەریی و هەم لە جەهل.
مەریوان وریا قانع
لە سایتی درەو وەرگیراوە
قەیوان گروپ
مایۆرکا سیتی جوانییەک لە دڵی سروشتدا
